Grenzeloos

---

De grens en grenzen krijgen vaak veel aandacht: in politieke besluiten, in de media, in de literatuur, in de filosofie…De grens is een essentieel onderdeel van een bestaan dat niet grenzeloos is en niet grenzeloos kan existeren. De ruimte is beperkt en die beperking maakt leven pas mogelijk. Zonder inperking zouden er ook geen andere vormen mogelijk zijn want daar zou dan geen plaats voor zijn.
Grenzen komen in discussies over immigranten – vooral de ongewenste vreemdelingen aan de grens – weer regelmatig ter sprake. De Nederlandse overheid schijnt het de laatste maanden na de samenstelling van een nieuw kabinet nergens anders over te hebben. Strengere bewaking van de grenzen van het land, maar opheffing van grenzen waar het beperkingen van boeren betreft, of het aan banden leggen van buitenproportionele verdiensten van grote ondernemingen door een belastingklimaat dat allervriendelijkst is voor dit soort concerns die alleen in naam geven om het heil van de wereld en het welzijn van de aardbewoners. Het belang van de aandeelhouders gaat boven alles! Maar ook zij en hun families zullen de gevolgen van deze ontwikkeling aan den lijve ervaren, maar dan is het waarschijnlijk te laat.
De resultaten op de klimaattop en ook bijv. het ontbreken van een goede regelgeving met betrekking tot productie, toepassing en recycling van plastic maken dit meer dan duidelijk. Er is niet de wil om op korte termijn de grote klimaatproblemen aan te pakken. Ik denk zelf dat de vele vormen van kanker ook onder jongeren rechtstreeks te maken hebben met de verspreiding van plastic in het hele lichaam van de mens en idem dito door de effecten van de toegepaste pesticiden waarmee voedsel en planten worden behandeld. Het kan niet anders dan dat dit negatieve gevolgen heeft op de gezondheid van mensen. Bewezen of niet-bewezen effecten (want daar wordt mee geschermd door de bedrijven), maakt in zoverre niet zoveel uit op dit moment omdat de producenten van pesticiden en plastics zich er niets van aan trekken. En de overheden laten na om harder in te grijpen. Zij stellen te weinig grenzen (en laten zaken jarenlang doormodderen – pfas bijv. Is een goed voorbeeld) of laten de ondernemers en banken zelf de grenzen bepalen in de hoop dat het dan wel goed komt. Dus niet. Het geld regeert en de hebzucht gaat boven alles.

---

---

De Duitse filosoof Martin Heidegger schrijft over het verschil tussen grenzen en beperkingen het volgende:

Schranke und Grenze sind nicht das gleiche. Gewöhnlich meinen wir, die Grenze sei jenes, wobei etwas aufhört. Aber die Grenze hat – nach dem alten griechischen Sinn – durchaus den Charakter des Versammelns, nicht des Abschneidens. Grenze ist jenes, von woher und worin etwas anfängt, aufgeht als das, was es ist. Wem dieser Sinn von Grenze fremd bleibt, vermag niemals einen griechischen Tempel, ein griechisches Standbild, eine griechische Vase in ihrem Anwesen zu erblicken. lm kantischen Gebrauch des Titels » Kritik «schwingt noch der griechische Sinn von χρίνειν nach: unterscheiden, dies jedoch in der Weise eines Abhebens, wodurch jenes herausgehoben wird, worauf es ankommt. Die Grenze wehrt nicht ab, sie hebt die Gestalt ans Licht des Anwesens heraus und trägt dieses.
(Bron: Heidegger, Martin, Der Satz vom Grund, Stuttgart 2022, (Klett-Cotta), Pag. 125-126)

---

De grens weert niet af – (als grens zelf), maar maakt het aanwezige pas goed zichtbaar: dat wat binnen die grens wordt verzameld en beschouwd – wat wordt bereflecteerd en wat daardoor naar voren wordt gehaald (als bijzonder). Een andere manier van kijken. Dat geldt ook in de kunst, de muziek en af en toe in de dagelijkse waarneming. Heidegger verwijst graag naar Mozart om toe te lichten hoe je naar de wereld kunt kijken en hoe je kunt luisteren naar wat zich daar afspeelt.
Als Mozart niet kan slapen, of als hij op reis is, of tijdens een wandeling na een goede maaltijd komen de gedachten vanzelf, zo schrijft hij. Invallen die hem bevallen onthoudt hij en neuriet ze. Andere gedachten sluiten zich hierbij aan en langzaam wordt het een geheel. In het hoofd lijkt het dan alsof het stuk reeds klaar is. Dat geeft veel innerlijke vreugde; maar alles samen, alles overziend en overhorend, is het beste. Heidegger ziet in deze werkwijze van Mozart een bevestiging van zijn stelling dat ook het horen, een zien is.

---

Das Hören ist ein Blikken. Dies »mit einem Blick« das Ganze »übersehen« und das »Überhören, so alles zusammen« sind eines und dasselbe.
Die verborgene Einheit dieses Er-blickens und Er-hörens bestimmt das Wesen des Denkens, das uns Menschen, die wir die denkenden Wesen sind, zugetraut ist.
Wir würden die angeführte Briefstelle Mozarts zu äusserlich und schief fassen, wollten wir sie nur, psychologisch deutend, als einen Beleg zur Beschreibung des künstlerischen Schaffens nehmen. Die Stelle sagt uns, dass Mozart der Hörendsten einer unter den Hörenden gewesen, d. h. west und also noch ist.
Was Wesen und Herz Mozarts ist, kann uns der schon einmal gehörte Angelus Silesius auf seine Weise durch einen uralten Gedanken andeuten. Der Spruch 366 aus dem »Cherubinischen Wandersmann « (V. Buch) sagt:

Ein Herze, das zu Grund Gott still ist, wie er will,
Wird gem von ihm berührt: es ist sein Lautenspiel.

Der Spruch trägt die Überschrift: »Das Lautenspiel Gottes«. Das ist Mozart. (Bron: Heidegger, Martin, Der Satz vom Grund, Stuttgart 2022, (Klett-Cotta), Pag. 118)

---

---

Wat kunnen we zien en wat kunnen we ten diepste horen, als het ware met de stem van het hart, als wij naar verzamelingen kijken, naar afgegrensde, binnen de grenzen van een verzameling of situatie gevonden, aangetroffen dingen? Dat kunnen ook ervaringen zijn zoals een verzameling van gebeurtenissen en herinneringen, zoals die soms zijn zichtbaar gemaakt in vakantiefoto’s. Of een verzameling teksten, zoals bijvoorbeeld de bijbel er een is. Of een groep mensen binnen bepaalde landsgrenzen. Wat zien we dan en wat horen we dan? Hoe kijken we en hoe durven we te kijken. Zien we de kwaliteiten die mensen meebrengen, met zich mee dragen, de goede eigenschappen? Of focussen we enkel op gedrag dat niet in onze ogen past? Of kenmerken waarin we ons niet herkennen? Durven we wel breder te kijken zoals de dichter verwoordt:

---

In de schoonheid van anderen

Slechts in de schoonheid van anderen
is er troost, in de muziek
van anderen, en in vreemde verzen.
Slechts in anderen is er verlossing,
al smaakt eenzaamheid nog zo naar
opium. De anderen zijn de hel niet,
als je ze ziet, ’s ochtends vroeg, met hun
schone, door dromen gewassen voorhoofden.
En dus wik ik lang welk woord
te gebruiken, hij of jij. Elke hij
betekent het verraad van een jij, maar in ruil daarvoor
biedt het gedicht van een ander
getrouw een koel gesprek.

Adam Zagajewksi

---

Het is advent – voorbereiding op het feest van kerstmis. Adveniat – (blijde) verwachting – van dat wat op ons afkomt. De herdenking van de de geboorte van de verlosser – zoals de christenen dit noemen en belijden: het kindje in de kribbe in Betlehem (Huis van brood)…Maar wie wordt hier gevoed – wie wordt hier gesterkt – wie komt er beter uit na 2000 jaar christendom? En, fundamenteler, hebben religies nog wel de kracht en de nodige inspiratie in huis – gedragen door mensen die voorbeeld zijn in onze tijd – om het tomeloze geweld dat al eeuwen duurt – zelfs sinds het begin van de mensheid – te weerstaan en vooral in te perken?
Soms denk ik wel eens dat het een illusie is om heil vanuit de hemel te verwachten als we het zelf niet waar (kunnen) maken. Als er zovelen zijn die zweren bij wapengeweld om hun zin door te drijven en hun doelen te bereiken ook al gaat dat ten koste van talloze medemensen. Dezelfde dichter is zich hier hier goed van bewust maar wil ondanks dat toch positief blijven – misschien tegen alle hoop en tegen alle beter weten in als hij dicht:

---

Tracht de verwonde wereld te bezingen

Tracht de verwonde wereld te bezingen.
Gedenk de lange junidagen,
de wilde aardbeien, de druppels roséwijn.
De brandnetels, die steevast door ballingen
verlaten panden overgroeiden.
je moet de verwonde wereld bezingen.
je aanschouwde stijlvolle jachten en schepen;
één had een lange reis voor de boeg,
anderen wachtte enkel het zilte niets.
je zag vluchtelingen op weg naar nergens,
je hoorde de beulen een lied van vreugde zingen.
De verwonde wereld hoor je te bezingen.
Gedenk de ogenblikken waarop jullie samen waren
in een witte kamer, het gordijn bewoog.
Keer in gedachten terug naar het concert toen de muziek losbarstte.
In de herfst raapte je eikels in het park
en bladeren dwarrelden over de littekens van de aarde.
Bezing de verwonde wereld
en de grijze, door een lijster verloren veer,
en het zachte licht, dat dwaalt en verdwijnt
en weerkeert.

Adam Zagajewksi

---

---

Als je echt in een zeer zware en moeilijke situatie zit – zoals de oorlog in Gaza, Soedan of Oekraïne heb je niet veel te zingen. De dichter heeft makkelijk praten als hij zelf niet in deze wereld woont waar dagelijks bommen om hem heen vallen. En toch heeft hij taal – die ondanks het geweld en de angst – hoop kan verspreiden, licht kan doen schijnen in donkere situaties. Hoe zou je het anders vol kunnen houden zonder die woorden, zonder de verzameling herinneringen die je laten denken aan je gezin, je familie en je vrienden, aan betere tijden, als een soort van contrast, om deze ellendige toestand te overleven? Misschien wel ook religieuze beelden, verwachtingen, verlangens, waar deze Advent ook vol mee kan zijn? Dat is voor elk mens weer anders. Ook al worden we dagelijks overspoeld met negatief nieuws, gruwelijke beelden, weerzinwekkend geweld van mensen tegenover mensen. Een gedicht van Zagajewski vat dit zo op:

---

Brief van een lezer

Te veel over de dood,
over schimmen.
Schrijf over het leven,
een doordeweekse dag,
het verlangen naar orde.

De schoolbel
kan model
staan voor matiging,
zelfs voor eruditie.

Te veel dood,
te veel
zwarte bekoring.

Kijk eens,
in benauwde stadions
zingen opeengepakte volkeren
hymnen van haat.

Te veel muziek,
te weinig harmonie, rust,
verstand.

Schrijf over de ogenblikken
waarop de loopbruggen
van de vriendschap duurzamer blijken
dan de wanhoop.

Schrijf over de liefde,
lange avonden,
de ochtend,
de bomen,
over het eindeloze geduld van het licht.

Adam Zagajewksi

---

---

Het licht ontstoken in de Advent, telkens een nieuwe kaars, staat symbool voor de verwachting van het nieuwe licht, de hoop die leeft in de harten van mensen. En uiteindelijk een einde aan de nacht, begin van een nieuwe tijd, lente, leven, het ontspruiten van al dat nieuws dat onder de duisternis van de nacht en de warmte van de sneeuw verborgen lag, diep in de aarde. Dat dragen we ook in ons mee, die verzameling ingeperkte, begrensde herinneringen, hoe het was, hoe het kan zijn op basis van onze verwachting. Omdat we weet hebben van betere tijden, betere situaties, een stukje paradijs – misschien wel ervaren toen we kind waren. Daarom is het zo tragisch dat de kinderen die nu opgroeien in Gaza en al die andere oorlogsplekken waar zij ook rücksichtslos worden gedood bij een bombardement of beschieting nooit meer terug kunnen kijken op een vredige en paradijsachtige kindertijd. Die ervaring zal ontbreken en wat ervoor in de plaats gaat komen? Hoeveel nieuwe inzichten en daden die daaruit voort gaan vloeien? Wie zal het weten, de haat is met grote gebaren gezaaid en de doden zijn opgestapeld als moment van herinnering…Wie kijkt dan vreemd op als het geweld op een nieuwe wijze doorgang vindt, misschien wel in een geheel andere en nog totalere wijze?
Maar misschien overwint de hoop op een betere wereld en draagt het licht ertoe bij dat mensen inzetten op empathie en begrip, op liefde en verstaan van de verschillen, omdat dat ze hebben ervaren dat daarmee een wereld is te redden, een mens gered – en wereld gered zoals een oud Joods spreekwoord uit de Talmoed zegt.

John Hacking
3 december 2024

---

Bron: Zagajewski, Adam, Tracht de verwonde wereld te bezingen. Gedichten, ingeleid, gekozen en vertaald door René Smeets en Kris van Heuckelom, 2013 (uitgeverij P)

---

---