juni 2023
Geluks- en troostmuziek – opgezet en samengesteld door Jan-Jetze Zijlstra
‘Het vangen van een essentie van het leven… als een kunstwerk ons in schoonheid of in een gevoel kan verbinden, dan is dat het allerhoogste’
(Philippe Claudel)
‘ Het idee dat voorbij het menselijk tekort iets bestaat waar alles op rolletjes loopt. Sommigen noemen dat het paradijs. Ik noem dat het rijk van de schoonheid , de laatste troost’
(Hans Aarsman)
Iedereen komt wel eens een muziekstuk tegen waar je speciaal door geraakt wordt, muziek die een diep geluksgevoel teweegbrengt. Met een aantal verschillende omschrijvingen wil ik de muziek die in de loop van de tijd voor mij een bijzondere plaats in mijn leven heeft gekregen, proberen aan te duiden:
– muziek die de tijd even stilzet
– muziek die de gewone alledaagsheid volkomen achter zich laat
– muziek die als het ware boven zichzelf uitstijgt
– muziek die het onzegbare tot klinken brengt
– muziek die je optilt en naar een ander bewustzijnsniveau brengt
– muziek die een doorkijkje biedt naar de eeuwige rust, naar de totaliteit van leven en dood: in paradisum
Deze laatste omschrijving is mede bedoeld om aan te geven dat deze muziek geluk en troost kan bieden, in algemene zin maar ook bijvoorbeeld tijdens een afscheidsviering: muziek die bij een uitvaart ten gehore gebracht kan worden. De hoofdstroom in dit genre bestaat, net als de muzikale voorkeur van veel mensen, uit popsongs. Die beslaan dan ook het overgrote deel van de lijstjes met populaire geluks- en troostmuziek. Andre Hazes, Claudia de Breij en Wim Sonneveld doen hier goede zaken. Andre Rieu mag soms ook meedoen, en Air van JS Bach prijkt nog wel eens verderop in een lijstje. Maar daar is het dan wel mee gedaan. Voor mensen die qua muzieksmaak meer gericht zijn op klassieke en hedendaagse (o.a. jazz-) muziek, is een passende selectie niet zomaar te vinden. Ik heb daarom geprobeerd een alternatieve voorkeurslijst van geluks- en troostmuziekstukken samen te stellen.
In deze lijst vind je een selectie van muziekstukken die bedoeld zijn om geluk en troost te bieden en die je bijvoorbeeld zou kunnen gebruiken tijdens een bijeenkomst die in het teken staat van een afscheid. De lengte van de stukken is daarop afgestemd. Persoonlijk vind ik Harmony of the spheres van Joep Franssens een werk dat zeer wel in het thema past maar dat duurt in totaal een uur, vandaar dat het in de selectie ontbreekt. Sommige stukken kennen vele uitvoeringen die nogal van elkaar verschillen in tempo en instrumentatie. In de selectie is dan de versie opgenomen die mijn voorkeur heeft. In een aantal gevallen is van vocale stukken een instrumentale versie opgenomen, omdat het bijvoorbeeld een werk is voor solo-stem en je dan snel bij een vibratosopraan uitkomt die de sfeer van de muziek naar mijn smaak geheel teniet doet (bijv. Mahlers Rückertlied Ich bin der Welt abhanden gekommen), of is er een klassiek geworden editie van een song die een krachtiger sfeerbeeld geeft dan het origineel (Time after time in de uitvoering van Miles Davis, Over the rainbow door Keith Jarrett).
Toelichtingen
Jehan Alain – Choral Dorien JA 67
Jehan Alain schreef prachtig impressionistisch werk en werd onder meer beïnvloed door Francis Poulenc en Olivier Messiaen. Hij heeft ondanks zijn vroegtijdige dood een aantal meesterwerken voor orgel nagelaten.
Harold Arlen – Over the rainbow (pianoversie Keith Jarrett)
Deze compositie voor de film The Wizard of Oz verhaalt over een jong meisje dat graag wil ontsnappen uit de “hopeloze mengelmoes” van de wereld, weg van de treurige regendruppels, naar een mooie nieuwe wereld die voorbij de regenboog zou liggen. Het toont de hoop op het openen van een deur naar een plek waar problemen verdwijnen.
Deze interpretatie door Keith Jarrett staat op Youtube bekend als The most beautiful piano solo. Een van de vele commentaren: ‘The touch, dynamics, and depth of emotion displayed here is as good as it gets in jazz performance as far as I’m concerned. What’s also really impressive is the way he’s changing the harmonies as he goes along, and adding countermelodies and embellishments to the main line. If you listen to other versions of him doing it, you’ll realise that all of that is improvised.’
Johann Sebastian Bach – Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ BWV 639
Bach bewerkte de langzame, zachte melodie van Agricola’s 16e-eeuwse hymne ‘Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ’ voor orgel. De gekozen versie is voor cello en orgel. ‘Dit meesterwerk is vol van verdriet, eenzaamheid, melancholie, weeklagen en nostalgie’ aldus een commentaar op Youtube. Tevens door cineastAndrei Tarkovski op meerdere plaatsen gebruikt in zijn film Solaris, een meditatief en existentieel drama over menselijkheid en liefde.
Johann Sebastian Bach –Herzlich tut mich verlangen BWV 727
De oorspronkelijke tekst van deze hymne is een gebed waarin om een gezegende dood wordt verzocht: “Herzlich tut mich verlangen nach einem sel’gen End“. De melodie van Hans Leo Hassler is later ook gebruikt in Paul Gerhardt’s “Befiehl du deine Wege” and “O Haupt voll Blut und Wunden”.
Deze instrumentale versie is van het InAlto ensemble.
Johann Sebastian Bach – Komm, süsser Tod BWV 478
In dit lied smeekt de biddende mens om te sterven. In de tijd van Bach was de gangbare notie in het christelijke geloof dat het aardse bestaan vol met harde arbeid maar beter plaats kon maken voor de gezegende rust van het paradijs. Bij dit wonderschone arrangement voor vijf cello’s verzuchtte een luisteraar op Youtube: ‘The world stopped for 3 minutes.’
Samuel Barber – Agnus dei
Oorspronkelijk was dit Barbers beroemde compositie Adagio for strings. Door de zeer langzame, slepende strijkerslijnen en de toonsoort bes-mineur klinkt het stuk droevig en wordt het vaak ten gehore gebracht bij uitvaarten en herdenkingen. Barber bewerkte het stuk voor achtstemmig koor op de tekst van het Agnus Dei. Ook dit werd beroemd en wordt vaak gezongen. Het arrangement gaat tot in extremen van wat met de menselijke stem mogelijk is, dynamisch en ook qua stembereik. De gekozen uitvoering is van Voces8.
Ludwig von Beethoven – Miserere
Ooorspronkelijk gecomponeerd door Beethoven voor 4 trombones. Gearrangeerd voor koor door Ignaz Ritter von Seyfried in 1872 ter gelegenheid van Beethoven’s uitvaart. In deze uitvoering door het InAlto ensemble zijn beide versies te horen.
Pēteris Butāns – Lux aeterna luceat eis movement 2
De muziek van de Letse componist Pēteris Butāns wordt gekenmerkt door een tekstueel expressieve en verdiepte meditatieve sfeer. Een belangrijke leidraad in zijn werk is een zoektocht naar spirituele vernieuwing, gebaseerd op zowel de Letse folklore alsook op ethische, filosofische en religieuze invalshoeken.
Dietrich Buxtehude – Klage-Lied (Mit Fried und Freud BuxWV 76b)
Bij gelegenheid van het overlijden van zijn vader schreef Buxtehude onder meer dit Klage-Lied op eigen tekst, waarvan de volledige versi e uit zeven strofen bestaat. In deze selectie een versie met één gezongen strofe gevolgd door een instrumentale herhaling, en een versie met vier strofen.
John Coltrane – Naima
De bekende saxofonist Coltrane schreef dit werk in 1959 en droeg het op aan z’n toenmalige vrouw Juanita Austin, die de bijnaam Naima had. Naar verluidt beschouwde Coltrane dit stuk als z’n beste compositie. Enkele Youtube commentaren: ‘Without question one of the best Love Letters ever composed’ … ’ I think that this is the most beautiful ballad ever written.’ In deze selectie een geremasterde versie van het origineel.
Chick Corea – Children’s song # 19
Naast stevige jazzmuziek componeerde Chick Corea ook zeer subtiele stukken, waaronder een aantal van zijn Children’s songs. Deze serie korte stukken componeerde hij in 1971 met de bedoeling (zoals hij zelf schreef) ‘to convey simplicity as beauty, as represented in the Spirit of a child.’ Zijn eigen uitvoeringen vind ik iets minder subtiel dan die van Friedrich Gulda, die mijns inziens het eeuwigheidsperspectief van dit stuk, #19, ongeëvenaard tot klinken brengt.
Chick Corea – Crystal silence
Van deze bekende jazzballad bestaan vooral veel instrumentale versies. Een deel van de originele tekst luidt: Oh where did he go/The Crystal Silence cries/In my dreams I see him still/In the Crystal Silence of the night/Away from life now/All alone I can reflect.
Corea nam vele versies op samen met vibrafonist Gary Burton. In deze selectie een transparante versie van Corea op elektrische piano en Joe Farrell op sopraansax.
Miles Davis – Blue in Green
De melancholische trompetklank van Miles Davis is in vele door hem uitgevoerde ballads hartverscheurend mooi. Of deze compositie van hemzelf en/of van Bill Evans is, is altijd onduidelijk gebleven. Maar ach…
Youtube citaten:
‘Doctor: you have 5 minutes to live
Me: but this is 5:38
God: it’s fine
‘This song should not only be categorized as a beautiful composition, but also a prayer as well.’
Miles Davis – Nardis
Davis schreef deze ballad in 1958, tijdens zijn ‘modale’ periode. Er zijn geen opnames van hemzelf bekend, wel vele van Bill Evans, een van zijn bekende medemuzikanten. Het stuk sprak vooral pianisten aan. In deze selectie een ingetogen, lyrische uitvoering met trompettist Chet Baker en pianist Michel Graillier.
John Dowland – Lachrimae
John Dowland (1563-1626) was behalve een uitstekend luitspeler, ook de wegbereider voor het Engelse lied met luitbegeleiding, een muziekvorm die we later overal in Europa terugzien, een combinatie van ballade, madrigaal en dansmuziek. Hij creëerde daarbij in een sterke verbondenheid tussen tekst en muziek. Dowland gebruikte een klanktaal die onmiddellijk aanspreekt, met een zeker voor zijn tijd ongekende uitdrukkingskracht. Ook hier weer een instrumentale versie. De vocale bewerking ervan heet Flow my tears.
Bill Evans – Time remembered
Time Remembered is een jazz standard in modale stijl van pianist Bill Evans. In het werk zijn volgens kenners invloeden herkenbaar van zowel zestiende-eeuwse componisten uit de polyfonie zoals Palestrina, Byrd en Frescobaldi, als van impressionistische componisten zoals Debussy en Ravel. In deze selectie een opname van de hedendaagse Duitse pianist Andreas Feith.
Gabriel Fauré – Pie Jesu
Onderdeel van het Requiem van Fauré vormt de sopraanaria Pie Jesu. Alle eer aan Voces8 en hun bewierookte sopraan Andrea Haines. Bestaan er andere uitvoeringen zonder vibrato?
Gabriel Fauré – Strijkkwartet op. 121 – deel 2
Het strijkkwartet in E mineur van Gabriel Fauré is het enige strijkkwartet van de componist en tevens zijn laatste werk, en wordt gekenmerkt door een geconcentreerde aanpak waarin aandacht voor het kleinste detail en subtiele toonschakeringen centraal staan. Het werk is beschreven als ‘een intieme meditatie over de laatste dingen’ en ‘een buitengewoon werk naar alle maatstaven, etherisch en buitenaards met thema’s die constant naar de hemel lijken te worden getrokken.’ In deze selectie het andante (deel 2) uit het strijkkwartet.
Nikolai Golovanov – Otche nash
In deze selectie geluks- en troostmuziek mag het in vele kerken gebruikte ‘onze vader’ niet ontbreken. Het wordt wel het volmaakte gebed genoemd. Deze Russische versie is een van de bekendste werken van Golovanov. Ook als Pater Noster (Peteris Vasks) in deze selectie opgenomen.
Henryk Gorecki – A ta nasza narew (uit: Szeroka Woda – Broad waters)
Górecki bewerkte Poolse volksliederen tot vierstemmige koorwerken waarin de tijd stil lijkt te staan. Liefde voor de natuur en voor het vaderland gaan hier hand in hand. In de vijfdelige compositie Broad Waters (Szeroka Woda) voeren trage episodes de boventoon. De muziek heeft doorgaans een meditatief karakter, met uitgerekte melodielijnen en momenten van haast religieuze stilte.
Paul Hindemith – Sonate I für orgel teil 2
Paul Hindemith was een intrigerende avantgardistische componist die elementen uit klassiek en jazz combineerde in een eigen, complex harmonisch systeem met vaak herkenbare elementen. In dit deel van zijn Orgelsonate I weet hij in dat typerende idioom de tijd even stil te zetten.
Keith Jarrett – My song
Deze standard van Keith Jarrett is weliswaar vele malen door hemzelf uitgevoerd maar hier kies ik voor de versie op gitaar door Pat Metheney, die de melancholie van het stuk als geen ander tot klinken weet te brengen. Vergelijk de 2009 pianoversie van Jarrett zelf.
Cyndi Lauper & Rob Hyman – Time after time (instrumentale versie Miles Davis)
Deze wereldhit uit 1984 kent talloze coverversies. Alhoewel de tekst aardige passages kent (If you’re lost you can look and you will find me/Time after time/If you fall, I will catch you, I’ll be waiting/Time after time) is veruit de meest breekbare versie van dit stuk voor mij de instrumentale versie van Miles Davis. Naarmate zijn gezondheid meer en meer achteruit ging, werden zijn interpretaties van dit stuk alsmaar meditatiever. Deze – vermoedelijk zijn laatste – live uitvoering is uit 1989. ‘The way he played it was pure magic’, vond Lauper.
Gustav Mahler – Ich bin der Welt abhanden gekommen
Mahler was een groot bewonderaar van de dichter Friedrich Rückert, van wiens gedichten hij een tiental op muziek zette. Daarvan zijn de Kindertotenlieder het bekendst. Daarnaast zijn er de Rückert-lieder, waarvan in deze selectie Ich bin der Welt abhanden gekommen is opgenomen. De laatste strofe van het gedicht luidt in vertaling: Ik heb verlaten ’s werelds gewemel/En rust nu in een stil gebied/Ik leef alleen in eigen hemel/In eigen liefde, in eigen lied. De gekozen uitvoering is instrumentaal, door het Chimaera Trio (klarinet, cello, piano).
Pat Metheney – Another chance, Peace memory
Deze beide stukken komen van zijn solo album One quiet night, waar ook de al genoemde versie van My song (Keith Jarrett) op te vinden is.
Ernest John Moeran – Irish Love Song, Piano Trio in D major part 2
Moeran was een Engelse componist en had een Ierse vader. Zijn liefde voor de Engelse en Ierse folk is in zijn werk terug te horen. Daarnaast liet hij zich inspireren door het landschap en gebruikte ook abstracte vormen. In deze selectie een meer jazzy werk voor solo piano en een deel uit zijn pianotrio in D.
Arvo Pärt – Pari intervallo
Pärts Pari Intervallo is exemplarisch voor diens zogenaamde ‘tintinnabuli’-stijl: een stijl waarbij een bepaalde drieklank voortdurend op de achtergrond aanwezig is, alsof de muziek resoneert met een klok of klankschaal. Van dit vierstemmige stuk lopen steeds twee stemmen parallel, terwijl de resterende stemmen de drieklank vol maken. Het resultaat is een kale, onthechte klankwereld, als een In Memoriam voor een dierbare overledene.
Arvo Pärt – Nunc dimittis
Van Pärt zou ik een hele lijst met geluks- en troostmuziek kunnen opnemen. Spiegel im spiegel is bijvoorbeeld ook een veel gebruikt werk bij afscheids- en andere bijeenkomsten. Hier houd ik het op Nunc dimittis.
Henry Purcell – When I’m laid in earth (Dido’s Lament)
Remember me, ofwel: laat mijn bestaan zinvol zijn geweest, zingt Dido aan het eind van Purcells opera Dido and Aeneas. Aeneas heeft haar verlaten omdat de zogenaamde plicht roept en Dido sterft van trots en verdriet. Het is de pure existentie die Purcell neerzet over de gestaag dalende en repeterende baslijn van de dood, en maakt hierbij het pure verdriet, de twijfel, de pijn vlak voordat de laatste adem wegsterft, indringend voelbaar. In deze instrumentale versie vertolkt rietblazer Gianluigi Trovesi de melodielijn.
Sergej Rachmaninov – Vocalise
Oorspronkelijk is dit een begeleid lied voor sopraan of tenor. Er bestaan echter vele instrumentale uitvoeringen van. Hier is gekozen voor een arrangement voor cello en piano.
Youtube citaat: ‘My dear son died last month, 29 years old. My heart is broken and this music does what no words can say…. it weeps with me….’
Billy Strayhorn – Lush life
De tekst van deze ‘laid back’ jazzballad beschrijft de gevoelens over het nachtleven na een gestrande affaire. Ook hier weer een ingetogen instrumentale uitvoering, van het Meridian Arts Ensemble, zie ook Kenny Wheeler’s Song for someone.
Peteris Vasks – Pater noster
Vasks componeerde deze Latijnse versie van Onze vader als persoonlijke nagedachtenis aan zijn vader. Vasks gebruikt naast het koor alleen strijkers, omdat deze combinatie volgens hem het beste werkte. De begeleidende strijkers klinken statig, gedragen en licht tegelijk; het geeft de compositie een lichtheid, die klassieke muziek uit Scandinavië wel vaker heeft. De indrukwekkende uitvoering is van het Lets Radio Koor en Sinfonietta Riga. (zie ook Nikolai Golovanov – Otche nash)
Peteris Vasks – Such lightness (Songs of love #1)
De cyclus Songs of love van Vasks is gebaseerd op teksten van, en opgedragen aan de Letse dichter Imants Ziedonis. Vasks zei over deze composities: ‘There’s a lot of silence in those songs. Love begins in silence.’
Louis Vierne – Clair de lune
Louis Vierne werd in zijn composities hoorbaar beïnvloed door het impressionisme van zijn tijd. Dit stuk is vol van chromatiek en octatonische toonladders, die veelal een etherisch gevoel geven. Of zo men wil een ‘in paradisum’ gevoel.
Louis Vierne – Meditation
Een werk in dezelfde stijl als Clair de lune.
Kenny Wheeler – Song for someone
Deze jazz standard werd oorspronkelijk in big band-achtige bezetting uitgevoerd waarbij de melodie door solostem werd gezongen. Deze ingetogen uitvoering door het Meridian Arts Ensemble resulteert in tijdloze geluks- en troostmuziek.
Eric Whitacre – Sleep
Het interessante aan Whitacres muziek is dat die vaak sereen of kalm aanvoelt, hoewel ze met gestapelde akkoorden best dissonantrijk kan zijn, zoals in Sleep. ‘Ik houd ervan een instabiel akkoord en het akkoord waarin het zou moeten oplossen, in elkaar te schuiven. Je krijgt dan een statisch effect, alsof de tijd is stopgezet.’
De compositie Sleep dreigde overigens verloren te gaan door een administratieve slordigheid. Aanvankelijk componeerde Whitacre het stuk op basis van het gedicht van Robert Frost met de titel: Stopping by Woods on a Snowy Evening. Echter de toestemming was niet geregeld en vervolgens werd Eric Whitacre’s vriend Charles A. Silvestri gevraagd een nieuwe tekst te schrijven. Daardoor kennen we het nu onder de naam ‘Sleep’ – een van Whitacre’s meest geliefde koorwerken. De nieuwe tekst doet de koorharmonie nog meer recht dan de oorspronkelijke: het stuk krijgt een welhaast hypnotiserend karakter, ook door de vele lang aangehouden noten. Uitvoering: Voces8.
betekenisgeving & levenshorizon 