Hoe eenzaam mag ik zijn?

Hoe eenzaam mag ik zijn van mezelf? En, is dat negatief, als ik me eenzaam voel of als ik eenzaam ben? Er is een verschil tussen je eenzaam voelen én eenzaam zijn. Als je eenzaam bent kun je je eenzaam voelen, maar als je je eenzaam voelt hoeft dat niet te betekenen dat je eenzaam bent. Eenzaam zijn kan daarbij ook nog verschillend zijn: de tijdsduur is van belang, voel je je al lang of voel je je kortstondig eenzaam. En de plek of ruimte waar je je bevindt is belangrijk: ben je altijd en overal eenzaam of slechts op bepaalde plaatsen waar je bijvoorbeeld met mensen bent die je niet kent of waar geen aandacht is voor elkaar? Dus eenzaamheid ervaren, eenzaam zijn, je eenzaam voelen ligt nog niet zo eenvoudig. Als je daarover gaat nadenken kom je misschien erachter hoe het precies zit en wat dát met je doet! Het kan je zelfs opleveren dat je door dit nieuwe inzicht tot de ontdekking komt dat bepaalde momenten van eenzaamheid en plekke waar je dat kun ervaren, nog niet zo slechts zijn. Het kan je namelijk iets opleveren.

Maar durven we dat wel, onze eenzaamheid, onze gevoelens van eenzaamheid eens goed onder de loep nemen? Als je een relatie hebt kun je daardoor ervaren dat je in principe nooit eenzaam hoeft te zijn. Maar er zijn geen garanties. Ook relaties kennen bij velen momenten van eenzaamheid. Dat is niet erg als je dit een plek kunt geven in je leven en als je erover met elkaar kunt praten. Uiteindelijk is er een moment in je leven waarin je zeer zeker heel alleen en misschien ook wel heel eenzaam zult zijn: het moment van je dood, je sterven, je heengaan uit deze wereld. Dat is misschien wel het aller-eenzaamste moment in je leven dat je met niemand echt kunt delen. Je doet het helemaal alleen: sterven.

Persoonlijk vind ik momenten van eenzaamheid niet verkeerd. Ze brengen je dichter bij jezelf, je verdwaalt niet meteen in afleiding waar ons leven zo vol van is. Eenzaam en alleen wandelen door het landschap, een beeld uit de Romantiek, een verlangen dat ook nu nog velen zal aanspreken. Tenminste als de tijd beperkt is, als het niet je hele leven gaat duren, want dat is misschien iets teveel van het goede. Maar een tijd trekken door het landschap, ontdekken wie en wat je bent, in confrontatie met de natuur en de weersomstandigheden, het is niet verkeerd. Het kan een weg tot zelfinzicht zijn. De filosoof Friedrich Nietzsche wandelde 6-8 uur per dag. Daarin kwam hij tot veel ontdekkingen over zichzelf en over de mens in het algemeen. Niet dat dit nou allemaal zo blij-makend was, maar toch, het heeft hem iets opgeleverd en ons als lezers ook.

In feite zou je kunnen zeggen dat Nietzsche in zijn eenzaamheid en alleen-zijn doorgestoten is naar diepere lagen van zijn bestaan. Dat heeft hij verwoord in zijn filosofie. Over de betekenis hiervan en de wijze waarop hij betekenis gaf aan die lagen valt te twisten. Hele bibliotheken zijn erover volgeschreven. Maar het feit dat hij dit verlangen had, is betekenisvol. Het verlangen om dieper te graven, te ontdekken, te vinden, te zoeken. Ik vermoed dat in elk mens een vorm van verlangen actief is, een verlangen naar diepgang, fundament, houvast of wat dan ook. In de liefde kun je dit houvast voor een deel ervaren in de relatie met anderen. Hoe persoonlijker de relatie, hoe meer overgave aan elkaar, hoe meer je kunt delen, zelfs je gevoelens van eenzaamheid.

Maar ook in een passie komt dit verlangen tot uitdrukking, in schrijverschap, poëzie, kunst, sportprestaties, wetenschappelijke prestaties, kortom in veel wat een mens onderneemt en waaruit zijn ambitie blijkt, zijn inzet, zijn gaan voor ‘de zaak’. Kort door de bocht zou je de mens kunnen definiëren als een wezen dat allerlei verlangens heeft die om bevrediging vragen. Eenzaamheid valt er misschien voor velen buiten omdat het wordt weggezet als ongewenst, niet sociaal aangepast, hinderlijk in sociale contacten en maatschappelijke betrekkingen, maar dat is een leugen. Het is een leugen omdat miskent wordt dat de mens ten diepste, en wel tot in zijn bot, zijn kern, een amalgaam van eenzaamheid, alleen zijn en zelfbewustzijn heeft. Het zelf van de mens, zijn diepste zelf, het deel dat bij de dood vol aan het oppervlak treedt als ‘koppig’ zelf, schijt aan de wereld, aan alles en iedereen, is in wezen ten diepste alleen en eenzaam. Het is een, ondeelbaar, enig, enkel, enkeling. Het is niet in meervoud verkrijgbaar hoe graag we ook veralgemeniseren willen. Elke algemeenheid in deze is een leugen, is ideologie, is een poging om het individuele zelf te manipuleren en in een bepaalde hoek te duwen, het een bepaalde gemoedstoestand op te dringen. Zodat dit zelf in een schema, een hokje, een model past waardoor er in algemeenheid over gesproken kan worden.

Daarom nogmaals de vraag: hoe eenzaam mag ik zijn van mezelf? Of met andere woorden, hoe goed ken ik mezelf? Blijf ik niet teveel aan de oppervlakte hangen als ik gevoelens van eenzaamheid niet graag onderken, er niet aan wil toegeven, situaties telkens opvul met activiteiten en afspraken om dit maar niet te voelen, te ervaren? Situaties van verlies, rouw, verdriet, zetten je met de voeten op de grond. Dan weet je ineens dat er meer is dan invulling, activiteiten, bezigheden. Dan kun je een diep gemis, een diepe pijn ervaren van het verlies, het verdriet. Ook dat brengt je dichter bij jezelf, veel dichter dan een leuke film of amusante activiteit zou kunnen. Wat waardevol is en wat opvulling is in je leven is dan vaak in een klap helder.

Over de stilte
Zolang er nog ergens iemand bestaat
met wie ik als mens kan spreken

vind ik ook wel de stilte
midden op straat
een stilte die niemand kan breken.
Een kostbare stilte van zuiver glas
dat ik zelf
met mijn stem heb geslepen
als ik er niet was
had niemand die stilte begrepen.
Maar als Hij er niet was
en Zijn stem was er niet
dan was er van stilte geen sprake
alleen maar van zwijgen
zo hard als graniet
en dat kan je doodeenzaam maken.
Maar de stilte,
dat is een tweestemmig lied,
waarin God en mens elkaar raken.

Guillaume van der Graft

Het dubbele dat deze dichter hier te sprake brengt: kunnen spreken en door dit spreken ontdekken dat er een stilte is, onbreekbaar, kostbaar, een tweestemmig lied, waarin zelfs God en mens elkaar raken, is misschien een vorm van intersperso. De schrijver Pessoa bedacht dit begrip op basis van het Engelse interspersed: het een is met het ander vermengd, zoals een tekst waarbij op de achtergrond afbeeldingen staan. Doelbewust het een met het ander vermengen of ontdekken dat de dingen niet los verkrijgbaar zijn maar steeds gemengd, verweven, in elkaar verstrengeld. Misschien wel onlosmakelijk met elkaar verbonden zoals de leegte en de volheid, de taal en de ruimte tussen de woorden, de klanken en de stilte. Zo is, zo vermoed ik, ook eenzaamheid deel van ons bestaan. Dat ontdekken, daaraan af en toe toegeven, wat kan er verkeerd aan zijn? Ontdekken dat die leegte, die stilte, die eenzaamheid, je kan doen beseffen waar het werkelijk omdraait in je leven?

John Hacking

19 maart 2018