Wij snellen onbekommerd de afgrond tegemoet, nadat wij iets voor ons gezicht hebben gedaan, dat ons belet hem te zien.
Blaise Pascal 111 [183]
»Das Spielfeld ist die Sprache, und seine Grenzen
sind die Grenzen der fraglos geschauten,
der enthüllt und genau gedachten,
der im Schmerz erfahrenen und
im Glück gelobten und gerühmten Welt.«
INGEBORG BACHMANN
Antikerst
Een anti-kerstverhaal, dat is het, dat afgelopen maanden werd verspreid in de Nederlandse politiek en in de pers. Een verhaal waarmee één partij vooral, de verkiezingen heeft gewonnen. Niet liefde, niet barmhartigheid, niet solidariteit, maar uitsluiting, vermomde haat, onbarmhartigheid zijn de werkelijkheden verborgen onder de slogan “Nederland op een”. Het eigen land (wat dat dan ook moge zijn), het eigen ik centraal en ‘boven alles’; op EEN gezet alsof er een wedstrijd moet worden gewonnen. Maar als er wedstrijden moeten worden gespeeld zijn er naast de overwinnaars ook altijd verliezers. En die verliezers zijn niet meer welkom, zij zijn overbodig, lastig, ongewenst. Alles wat niet in het eigen straatje van de winnaar past moet eruit. Herodes in het klein. We weten dat dit ‘alternatieve kerstverhaal’ van de overwinnaar(s) lang geleden eindigde met de kindermoord in Bethlehem.
Velen willen deze Herodes en haat-verspreider aan de macht, ze geloven hem op zijn woord want hij belooft gouden bergen voor hen die niets hebben. De toekomst zal helemaal anders zijn en zij die nu het geld uitgeven aan zogenaamde ‘zinloze hobby’s’ moeten ervoor opdraaien. De ‘have-nots’ zullen gaan smullen, er rijzen huizen uit de grond, vergunningen doen er even niet toe, kritische pers is er niet meer, en de opwarming van de aarde is opeens gestopt. En ook de oorlogen die nu spelen, ach dat is ver weg en waarom zouden we ons daarmee bezig houden?
Niet het kindje Jezus is geboren, geen herders en wijzen uit het oosten, maar een kerstboom vol cadeautjes want de nieuwe ‘Herodes’ heeft het zo bedacht. Dat is zijn geschenk voor al dat vertrouwen. Maar hoe is de werkelijkheid werkelijk? Een kinderhand is snel gevuld, zo luidde het spreekwoord, maar de kinderen zijn verwend en ze zijn vergeten dat de kindertijd voorgoed voorbij is. Sprookjes zijn leuk en aardig maar eenmaal volwassen is het slechts een nostalgisch gevoel dat overblijft, of melancholie of zoals de dichter Ungaretti schrijft na zijn ervaringen in de Eerste Wereldoorlog aan het front: Alles heb ik verloren…
Tutto ho perduto
Tutto ho perduto dell’infanzia
E non potrò mai più
Smemorarmi in un grido.
L’infanzia ho sotterrato
Nel fondo delle notti
E ora, spada invisibile,
Mi separa da tutto.
Di me rammento che esultavo amandoti,
Ed eccomi perduto
In infinito delle notti.
Disperazione che incessante aumenta
La vita non mi è più,
Arrestata in fondo alla gola,
Che una roccia di gridi.
Giuseppe Ungaretti
Alles habe ich verloren
Alles habe ich verloren von der Kindheit Und nie mehr werde ich In einem Schrei mich verlieren.
Die Kindheit habe ich begraben
In der untersten Nacht,
Und jetzt, ein unsichtbares Schwert,
Trennt sie mich von allem.
Ich erinnre mich meiner, wie ich, dich liebend
Jubelte, und da bin ich nun
Verloren ins Unendliche der Nächte.
Verzweiflung, die unaufhörlich steigt
Das Leben ist für mich
Nur mehr ein tief in der Kehle
Gefangener Fels von Schreien.
Vertaling Ingeborg Bachmann
Ijdelheid
Blaise Pascal, een filosoof van al een tijdje geleden, was gestorven en postuum werden zijn aantekeningen uitgebracht onder de titel ‘Gedachten’. Een verzameling losse fragmenten die hij jarenlang had opgeschreven toen hij nadacht over de mens, over het geloof, over de wijsheid, de filosofie en over ethiek en gedrag. Geen A4tje met een partijprogramma waarin alles is samengevat alsof de politieke werkelijkheid niet meer is dan een velletje papier. Het loont de moeite om enkele van de gedachten van Pascal te citeren omdat ze nog altijd actueel zijn. Ook omdat de valkuilen die er in het leven opdoemen nog steeds dezelfde zijn. Zoals het volgen van een moderne ‘Herodes’, die wel even denkt het te kunnen regelen, want alles is maakbaar, als je dat maar hard genoeg roept. Een gelovige aanhang die op zoek naar geluk de eerste en beste ‘volksmenner’ achterna loopt. Want aan het einde van de horizon, morgen dus, wacht de pot met goud. Pascal schrijft over deze ijdelheid en over het zoeken en verlangen naar geluk het volgende:
99 [164] Wie de ijdelheid der wereld niet inziet, is zelf volkomen ijdel. Wie ziet ze dan ook niet in, behalve de jongelui, die zich allen in de drukte en de verstrooiing storten en aan de toekomst denken? Maar ontneem hun de verstrooiing, en Je zult ze zien verdorren van verveling; dan voelen zij hun nietigheid zonder ze te kennen. Want men is een ongelukkig mens, wanneer men tot een ondraaglijke droefgeestigheid vervalt, zodra men wordt gedwongen na te denken over zichzelf en er niets is dat de aandacht afleidt. 100 [168] Verstrooiing. Daar de mensen de dood, de ellende, de onwetendheid niet konden genezen, zijn zij op de gedachte gekomen, om gelukkig te worden, er niet aan te denken.
101 [169] Ondanks deze ellenden wil hij gelukkig zijn en enkel gelukkig zijn, en het is hem onmogelijk het niet te willen zijn, maar hoe zal hij het aanleggen? Om zijn doel te bereiken, zou hij zich onsterfelijk moeten maken, maar daar hij dat niet kan, is hij op de gedachte gekomen er maar niet aan te denken.
102 [ 170] Verstrooiing. Als de mens gelukkig was, zou hij het des te meer zijn naarmate hij minder werd afgeleid, zoals de heiligen en God. – Ja, maar is het dan geen geluk dat men zijn genoegen in de verstrooiing kan vinden? Nee, want die komt van elders en van buiten, zij is dus afhankelijk en kan bijgevolg verstoord worden door duizenden toevalligheden, die onvermijdelijk narigheden brengen.
103 [171] Ellende. Het enige ‘dat ons troost in onze ellende is de verstrooiing, en toch is dat de grootste van onze ellenden. Want zij is het die ons voornamelijk belet aan onszelf te denken en die ons ongemerkt in het verderf stort. Anders zouden wij ons vervelen en die verveling zou er ons toe brengen een doeltreffender middel te zoeken om er uit te geraken. Maar de verstrooiing vermaakt ons en voert ons onmerkbaar naar de dood.
104 [172] Wij houden ons nimmer aan het heden. Wij lopen de toekomst vooruit alsof deze te langzaam komt en wij haar gang willen verhaasten, of wij roepen het verleden terug om het te stuiten in zijn te snelle vaart. Zo onverstandig zijn wij, dat wij ronddwalen in tijden die de onze niet zijn en niet denken aan de enige die ons toebehoort; en zo ijdel dat wij denken aan die welke niet meer zijn en onnadenkend de enige die over is, laten glippen. Dat komt omdat het heden ons doorgaans pijn doet. Wij verbergen hete voor ons oog opdat het ons leed berokkent, en als het ons aangenaam is, spijt het ons het te zien wegglijden. We trachten het dan te schragen door de toekomst en verbeelden ons te kunnen beschikken over dingen, die niet in onze macht zijn, en voor een tijd waarvan wij geen enkele zekerheid hebben of wij hem ooit zullen beleven.
Laat ieder zijn gedachten maar eens onderzoeken, hij zal ze alle vervuld vinden van het verleden en de toekomst. Wij denken nauwelijks aan het heden en als wij eraan denken, doen wij dat alleen om er het licht te ontdekken, waardoor wij over de toekomst kunnen beschikken. Het heden is nimmer ons doel: het verleden en het heden zijn onze middelen, alleen de toekomst is ons doel. Op die wijze leven wij nooit, maar hopen wij te leven; en doordat wij ons steeds voorbereiden op het geluk, is het onvermijdelijk dat wij nooit gelukkig zijn.
Blaise Pascal (pag 61-62)
Het ik als relatief houvast
Nederland op een komt overeen met ik op een. Het valt bijna helemaal samen. Want allen die vinden dat Nederland op een moet komen willen eigenlijk dat zij op een moeten staan, want zij zijn deel van Nederland, zij zijn Nederland. Net zoals de beweging onder de naam Pegida roept: ‘Wir sind das Volk, Wir sind das Land’. Als jij het volk bent en het land, dan heb je het voor het zeggen. Beter, dan wil je het voor het zeggen hebben, want zover is het nu nog niet, want anders hoef je niet massaal te demonstreren achter de spandoeken met deze loze spreuken.
De dichter Durs Grünbein schrijft dat ons bestaan ingeklemd zit tussen liefde en angst, hij schrijft:
Liebe und Angst: In dieser Grundspannung steht das Dasein eines jeden einzelnen Menschen. Dabei gibt es diesen Einzelnen strenggenommen nicht. Jeder ist ein Kompositum, ein Kreuzungspunkt vieler Stimmen. Auch wenn er ich sagt (…) und es klingt, als spräche er aus der innersten Zelle, aus der lebenslänglichen Einzelhaft mit sich selbst. Aber dieses Ich ist keine Festung, instinktiv weiss das jeder. (Aus der Traum (Kartei), pag. 424)
Het ik en spreken alsof jij er alleen maar toe doet als ik, is dus eigenlijk een illusie, een hersenspinsel dat meer zegt over je verlangen dan over hoe het werkelijk zit. Als samenspel van meerdere stemmen en van heel veel invloeden ben je een amalgaam – een verbinding die niet onder één persoonlijkheid valt te vatten. Je bent een meervoudig zelf, een meervoudige persoonlijkheid. Doen alsof jouw ‘ik-je’ er alleen toe doet is een eenvoudige vorm van zelfbedrog. En het maakt eenzaam, verschrikkelijk eenzaam. Velen kunnen daarvan getuigen in en na de corona-epidemie. Grünbein die zich door Pascal heeft laten inspireren schrijft over de afkeer van Pascal van dit ego, dit ik:
Pascal war einer von den seltenen Menschen, denen es als Anmassung erscheint, wenn sie ich sagen. Niemals verliess ihn beim Gebrauch dieses lästigen Personalpronomens ein gewisses Unbehagen. Dass es unvermeidlich war beim Sprechen und Denken, war ihm früh aufgefallen. Der Philosoph in ihm aber rebellierte dagegen. Er wusste nicht, was schlimmer war, dies ewige je, je, je, das ihn an das Blöken von Schafen erinnerte, oder das dauernde moi, moi, moi, bei dem er immer an Kühe denken musste, ihr Mampfen und Wiederkäuen. So kam es, dass ihn ein starker Ekel packte davor, wie dieses Ich sich in jeden Satz drängte und dass es einem so leicht herausschlüpfen konnte, wenn man nicht auf der Hut war. Überhaupt lag darin die eigentliche Schwierigkeit. Nicht die Verworfenheit des Ichs war weiter bedenklich (sie stand ausser Frage), das Problem war vielmehr, wie man es in der Rede vermeiden könnte, ohne zugleich Unsinn zu schwatzen. Wie müsste ein Satzbau beschaffen sein, in dem man an der Sireneninsel des Ichs vorbeikäme, unbeschadet und mit voller Bedeutungsfracht? Es war ein Gedankenexperiment, und Pascal verwendete manche Stunde auf seine Lösung. In seinem Studierzimmer sass er, an demselben Schreibtisch, an dem er sonst Kegelschnitte berechnete und Glasröhren entwarf zur immer genaueren Messung des Luftdrucks, sass dort und dachte über das Ich nach, diese Störgrösse im Universum. So gewiss wie es ein Vakuum gab, einen nahezu luftleeren Raum – er selbst hatte es gegen Aristoteles’ kategorische Verneinung bewiesen, genauso musste es ein Denken geben, das von allem Ich denke frei war. Wer das beweisen könnte, dachte er, hätte einen grossen Schritt auf Gott zu getan. (Aus der Traum (Kartei), pag. 514)
Pascal probeert dus zoveel mogelijk dit ‘hatelijke’ woordje ‘ik’ te vermijden omdat het een hindernis kan vormen in zijn relatie tot God. Toen Pascal was gestorven vond men in een van zijn jassen ingenaaid een stukje tekst met een soort geloofsbelijdenis. Bekend is de uitspraak van Pascal dat het hart zijn eigen redenen heeft die het verstand niet kent. Op het gebied van het hart (en de emotie) gelden andere wetten en volgt het subject een andere route dan de ratio of het denken. René Descartes, een andere filosoof en tijdgenoot van Pascal fundeerde het eigen bestaan in het denken zelf: ik denk (dus dat valt niet te betwijfelen, want ook al twijfel ik, dan denk ik nog steeds) dus ik besta. Mijn twijfel en mijn denkende twijfel kan ik niet ontkennen, dus ik ben er. Elke ontkenning is meteen een bewijs van mijn bestaan. Pascal gruwde van dit concept omdat het de mens centraal stelt in het heelal – alsof de mens het hoogtepunt is, een summum aan ijdelheid in zijn ogen, absolute Hybris. Grünbein schrijft over Pascal:
Er dachte an einen gewissen Philosophen, und wie einfach es jener sich machte mit seinem Cogito ergo sum. Descartes, murmelte er: »überflüssig und unschlüssig«. Wer das Sein im Denken verankerte und dazu ein Ich als Halteseil brauchte, dem war nicht zu helfen. Bestritt dieser vielgelobte Gelehrte am Ende nicht sogar die Existenz eines Vakuums? Der Arme, für ihn gab es nur dieses menschliche Sein, das niemals Ruhe fand, aber auch niemals den Grund seiner Unruhe. Was war denn der Mensch in der Unendlichkeit? Zog man sein Ich von ihm ab, war er ein Nichts im Angesicht der unendlichen Räume. Schlug man es grosszügig drauf, war er selbst ein All gegenüber dem ewigen Nichts. (Aus der Traum (Kartei), pag. 515)
Hetzelfde hield de filosoof Friedrich Nietzsche vast: in een oneindig heelal is de mens helemaal niks en als God er niet meer toe doet, is alles maar dan ook alles losgemaakt van zijn ‘Grond’. Dan moet de mens het helemaal zelf uitzoeken en is de aarde de plek waar hij zich dan ook definitief moet verwezenlijken. Alleen een soort Übermensch kan deze grote uitdaging aan. Dat is niet voor gewone stervelingen weggelegd. Populisten zetten het verlangen en de begeerte van de mensen in, om hen lekker te maken voor de toekomst: de stok waar ze mee zijn geslagen kunnen zij nu zelf ter hand nemen om al die anderen te slaan – eindelijk wraak, eindelijk genoegdoening. Deze belofte is de voedingsbodem voor veel ellende. Het facisme is het ware gezicht van deze politiek. Grünbein schrijft dan ook:
Man hat sich, so gut man konnte, der Begierde bedient, um sie für das Gemeinwohl nutzbar zu machen, aber das ist nur Heuchelei.« Und fährt fort: »Das Ich ist an sich darin ungerecht, dass es sich zum Mittelpunkt von allem macht. Es ist den anderen dadurch lästig, dass es sie unterjochen will, denn jedes Ich ist ein Feind und möchte Tyrann aller übrigen sein.« Eine Erkenntnis, die sich immer sehen lassen kann. Sie erklärt den Faschismus.
(Aus der Traum (Kartei), pag. 538)
Als je het ik centraal stelt, een ego dat lekker egoïstisch zijn gang mag gaan krijg je de strijd van allen tegen allen, de mens als ‘wolf’, die zijn soortgenoten opvreet (hoewel dat een belediging is voor de wolf). Maar misschien is het ik, het ego an sich niet het probleem maar de manier waarop dit ik, dit ego zich manifesteert. Als het zich verbonden weet en erkent dat het samen moet leven met anderen kan het zelfbesef ook een begin zijn van een strijd voor het goede, de vrijheid, de democratie bijvoorbeeld. Zonder krachtige ego’s die zich tegen onrecht en tegen ‘Herodussen’ durven te verzetten is er weinig hoop voor de maatschappij.
Het ik als begin van iets groters
Ingeborg Bachmann, schrijfster en dichteres in een roerige tijd tijdens het einde van Tweede Wereldoorlog én daarna, kind van nazi-ouders uit Oostenrijk en later geliefde van de Joodse schrijver en dichter Paul Celan die de oorlog had overleefd, schreef een gedicht over het ik, toen ze nog jong was en vol vuur:
“Ich.”
[…]
2
Sklaverei ertrag ich nicht
Ich bin immer ich
Will mich irgend etwas beugen
Lieber breche ich.
Kommt des Schicksals Härte
oder Menschenmacht
Hier, so bin ich und so bleib ich
Und so bleib ich bis zur letzten Kraft.
Darum bin ich stets nur eines
Ich bin immer ich
Steige ich, so steig ich hoch
Falle ich, so fall ich ganz.
Ingeborg Bachmann (1942-1945)
Buigen of barsten. Bachmann kiest voor het ‘barsten’ en in haar koppigheid had ze al heel vroeg in de gaten (zie haar dagboekfragmenten) dat de vrijheid met voeten werd getreden door de nazi’s. In haar dagboek beschrijft ze hoe ze in de laatste maanden van de oorlog absoluut niet mee wil doen aan de waanzin ervan en aan de verdediging tegen de oprukkende geallieerde troepen. Liever sterven in de zon, in de tuin, lezend in een boek, sterven door een bom die valt, dan meegraven aan een loopgraaf tegen een vijand die niet tegengehouden kan worden. Haar leerkrachten, degenen die eigenlijk de leerlingen zouden moeten behoeden, zijn oorlogshitsers en zij geven helemaal niets om het leven van hun leerlingen. Net zoals de Russische leiders niets geven om het leven van hun soldaten die naar een zinloze oorlog worden gestuurd om daar als kanonnenvoer het loodje te leggen.
Haar vader is op dat moment nog in het Oosten, vechtend als soldaat. Pas veel later zal deze terugkeren en haar relatie met hem zal voor altijd gespannen blijven.
Bachmann zal in haar leven veel gedichten van Giuseppe Ungaretti uit het Italiaans vertalen. Ik heb twee korte gedichten gekozen die iets uitdrukken van een eeuwigheid buiten de ervaring van het ego. Daarmee komt een totaal nieuwe dimensie aan het licht die de topos, de plaats van het ego ver overstijgt:
Mattina
M’illumino
d’immenso
Giuseppe Ungaretti
Morgen
Ich erleuchte mich
durch Unermessliches
Eterno
Tra un fiore colto e l’altro donato
l’inesprimibile nulla
Giuseppe Ungaretti
Ewig
Zwischen einer gepflückten Blume und der geschenkten
das unausdrückbare Nichts
De Franse filosoof François Cheng heeft veel nagedacht over het begrip schoonheid, de ervaring van de dood en de existentie van de ziel. In een van zijn boeken, waar een aantal brieven staan aan een vriendin, spreekt hij over de kracht van de ziel, de ‘zielensterkte’ van een mens. Ik vermoed dat Ingeborg Bachmann hiermee zou kunnen instemmen als Cheng schrijft over Kierkegaard die ontdekt dat hij niet voor zichzelf alleen leeft, maar dat hij een ‘hogere’ bestemming heeft. Een bestemming waarin zijn ziel zich kan ontplooien en waarin zijn ziel krachtig kan zijn, zoals in je inzet voor een ideaal:
Ich denke an den so treffenden Ausdruck «Seelenstarke». Denn die Seele ist sehr wohl eine Starke, dank derer so viele Heldentaten in der Menschheit vollbracht worden sind.
Ich denke an Kierkegaard, für den der Mensch das Wesen ist, dessen endliches Fleisch vom Schwert der Unendlichkeit durchbohrt ist. Er gesteht in seinem Tagebuch, wie ihn eines Tages die Verzweiflung packte, nachdem er einen ganzen Nachmittag öffentlich geglänzt hatte: Er hatte der Gesellschaft mit seinen geistreichen Worten imponiert, «aber ich ging fort», so schreibt er, «und der Strich, der hier zu ziehen ist, muss so lang sein wie der Erdradius … und ich wollte mir eine Kugel durch den Kopf jagen». Seine Seele erinnerte Ihn daran, dass das wahre Leben in der demütigen Hingabe an etwas Grösseres, Höheres, Unbegrenzteres als das eigene Ich besteht. Und eben weil er inmitten seiner Verzweiflung diese Hingabe schliesslich gefunden hat, erwähnt er später «eine unbeschreibliche Freude […] nicht eine Freude über dieses oder jenes, sondern der kräftige Ausruf der Seele : ». (Über die Schönheit der Seele, pag. 78)
Soren Kierkegaard vindt zo een diepe vreugde omdat hij weet en voelt dat hij niet alleen op de wereld is en dat het niet om hem draait. Opeens is hij verbonden en dat gevoel van verbondenheid is existentieel en geeft hem een basis, een reden om verder te leven. Niet roem, niet aanzien, niet politieke invloed, niet macht zijn de bouwstenen voor het leven, maar overgave aan iets groters dat groter is dan natie, volk, roem, overwinning, ego.
François Cheng ontdekt in zijn eigen leven, ook in confrontatie met de grote werken van Chinese en Japanse schilders, die de mens vaak heel klein afbeelden in een immens landschap, dat wij allen deel zijn van een groter geheel, een soort van ‘Wereldziel’ die alles iedereen doorstroomt. Veel autochtone volken in Zuid Amerika, Afrika Australië en Azië die nog oorspronkelijke banden hebben met de natuur kunnen hierover meepraten. Hier geen houding van uitbuiting en exploitatie van de aarde, slaaf van de winsten die kunnen worden gemaakt, maar een houding van respect en eerbied, van zorg voor de natuur en het landschap. Cheng schrijft hierover en ik citeer hem helemaal omdat het een prachtige beschrijving is van die ervaring:
Ich erinnere mich an den unvergesslichen Besuch bei einem grossen, hochbetagten Maler, der als Einsiedler in einem abgeschiedenen Tal lebte, in einer notdürftigen Unterkunft inmitten einer Welt im Umbruch. Er gedachte, den grossen Meistern der Song- und der Yuan-Dynastie treu zu bleiben, die auf einem geistigen Höhepunkt der chinesischen Tradition eine aufrichtig angemessene Sicht des menschlichen Schicksals inmitten des lebendigen Universums erfasst und gelebt hatten. Diese Sicht, so erklärte er mir, ist nur möglich, wenn die menschliche Seele in vollem Einklang mit der WELTSEELE ist, ein Zustand, den man in alter Zelt shen-yun nannte, den höchsten Zustand des künstlerischen Schaffens. Die erwähnte Weltseele steht über der Natur, sie ist die Seele des DAO, des WEGES, in welchem fortwährend die URSPRÜNGLICH LEERE und der UR-HAUCH anwesend sind. Was die Natur im eigentlichen Sinne angeht, kann sie uns nicht direkt antworten, denn wir sind ihre offenen Augen und ihr schlagendes Herz. Daraufhin in entrollt der Meister die kostbaren Bildrollen, die er besitzt. Vor unseren Augen entfalten sich gewaltige Berg- und Wasserlandschaften von sakraler Grösse und bewegender Tiefe, durchzogen von unsichtbaren rhythmischen Lufthauchen.
Inmitten der Landschaften eine oder mehrere kleine, in Meditation versunkene Figuren. Kommentar des Meisters: «Für ein westliches Auge, das an die klassische Malerei gewohnt ist, wo die Figuren im Vordergrund angeordnet sind und die Landschaft in den Hintergrund gedrängt ist, erscheint die Figur auf dem chinesischen Bild völlig verloren, versunken im endlosen Nebel des GROSSEN GANZEN. Aber wenn man mit ein wenig Geduld und Losgelöstheit bereit ist, die Landschaft zu betrachten und tief in sie einzudringen, konzentriert man schliesslich die Aufmerksamkeit auf die kleine Figur und identifiziert sich mit diesem empfindsamen Geschöpf, das, an einer dafür besonders günstigen Stelle platziert, gerade dabei ist, die Landschaft zu geniessen. Man gewahrt dann, dass es tatsächlich das Auge und das Herz eines grossen Körpers ist. Es ist gewissermaßen der Drehpunkt, um den sich ein organischer Raum entfaltet und auf diese Weise nach und nach zu seiner inneren Landschaft wird.» Tatsächlich habe ich an jenem Tag begriffen, dass man aus dieser Haltung heraus annehmen kann, dass innerhalb des WEGES der Mensch gemacht worden ist, um, wie ich schon sagte, das offene Auge und das schlagende Herz des lebendigen Universums zu sein. Er ist dann nicht mehr dieses entwurzelte, einsame Wesen, das das Universum von einem separaten Ort aus betrachtet. Eigentlich können wir das Universum nur deshalb denken, weil das Universum in uns denkt. Vielleicht ist unser Schicksal Teil eines Schicksals, das grösser ist als das unsere. Das macht uns keineswegs kleiner, sondern grösser: Unsere Existenz ist dann nicht mehr diese absurde, flüchtige Episode zwischen zwei Staubkörnern, sondern sie erfreut sich einer offenen Aussicht.
Diese besondere Begegnung und noch andere haben mich davon überzeugt, dass die menschliche Seele fähig ist, sich zu erheben, dass sie die göttliche Seele erreichen kann. Neben der Schönheit des Körpers gibt es sehr wohl eine Schönheit der Seele. Sie wird “Güte” genannt und besitzt tatsächlich das Wesentliche der wahren Schönheit. Die Schönheit des Körpers ist vergänglich, sie kann auch durch Perversion verdorben werden. Die Gute ist, sofern sie echt ist, nicht durch die Zeit begrenzt, sie ist von einer ungetrübten Schönheit. (Über die Schönheit der Seele, pag. 90-92)
Het eindige lichaam
Het lichaam is de werkplaats van de ziel. In het lichaam en door het lichaam uiten wij onszelf, maken we ons kenbaar, zijn we zichtbaar en benaderbaar. Met en via ons lichaam kunnen we van elkaar houden maar kunnen we elkaar ook vermoorden. Oproepen tot haat maken van ons lichaam een moordmachine, als we hieraan toegeven en de ander als vijand zien. Ons lichaam kan veel verdragen: honger, armoede, geweld. Ons lichaam onthoudt wat het is aangedaan. Die ervaringen kleuren ons zelfverstaan en het verstaan van de wereld. De oorlogen in Gaza, Oekraïne, Soedan, Myanmar en waar al niet, zal nog jaren en waarschijnlijk generaties voortduren in de geesten en lichamen van de mensen. Cheng stelt, maar dat weten we ook zonder hem, dat de menselijke fantasie en gruwelijkheden die worden begaan, geen grenzen kent. Was de mens maar een ‘wolf’ voor elkaar, dan zouden we in ‘kuddes’ leven die elkaar níet naar het leven staan.
De dood maakt aan alles een einde, ook aan het lichaam, ook aan al onze wensen. De dood kan een zegen zijn als de ‘kwaden’ worden weggevaagd en zo hun onheil niet meer kunnen verspreiden. De dood is echter ook een pijnlijk afscheid van wat ons dierbaar is. De dood kan ons ook doen leren hoe kostbaar het leven is, zoals de dichter Ernst Meister stelt:
Wir leben
von den Entfernungen.
Der Tod
kommt uns vor wie der höchste
Stern.
Ein Geschäftiges der Natur
setzt Maße in uns.
Ernst Meister
Cheng is zich bewust van het feit dat het niet om ons ego draait. We zijn niet het middelpunt van de wereld, een zonnetje in huis waarnaar alle planeten zich schikken Geen Nederland op een en de rest van Europa moet dat maar slikken. Dat is niet alleen een vorm van demagogie en volksbedrog, het is ook een onwaarheid die de werkelijkheid miskent. Namelijk dat wij slechts bestaan als we delen, als we uitwisselen als we elkaar respecteren zoals wij zijn. In voor- en vooral in tegenspoed. Delen van onze vreugde maar zeker ook van ons lijden. Cheng schrijft daarom, en het zijn woorden om ter harte te nemen:
Ich vergesse keineswegs, dass nicht nur die Freude zum Teilen aufruft, sondern auch das Leiden. Angesichts des rätselhaften oder empörenden Schweigens erhofft der Leidende Hilfe und Verständnis. Ihm offenbart sich eine grundlegende Wahrheit: Die Tatsache, dass jeder Mensch einzigartig ist, isoliert ihn keinesfalls in einem außergewöhnlichen Schmuckkästchen.
Ein Mensch konnte nicht einzigartig sein, wenn die anderen es nicht auch wären. Der betreffende Mensch wäre sonst nur ein bizarres Exemplar. Die Einzigartigkeit jedes Menschen setzt voraus, dass sie eine universelle Tatsache ist. Wir müssen folgendes Paradoxon feststellen: Die Einzigartigkeit ist an die Universalität gebunden. Dieses Paradoxon ist keines, im Gegenteil, es liegt in der Logik der Dinge, denn je einzigartiger man selber ist, desto mehr Sinn muss man für die Einzigartigkeit des anderen haben, desto fähiger muss man sein, dem anderen Achtung und Wert beizumessen.
Das ist sogar die Grundlage, von der aus die Möglichkeit der Liebe entsteht. Derjenige, der im Bewusstsein seiner Einzigartigkeit sich in eigensüchtigem Stolz einschliesst, ist nur ein widernatürliches Ungeheuer. Allein das Leiden kann ihn eventuell seiner illusorischen Eitelkeit entreißen.
Auf moralischer Ebene kann das Leiden uns eine weitere Lehre erteilen. Im Laufe eines Lebens kann man Verletzungen empfangen, so wie man, absichtlich oder nicht, anderen Verletzungen zufügen kann, wie man auch schwere Fehler anderen gegenüber begehen kann. Verletzungen oder Fehler mit bisweilen schrecklichen, nicht wiedergutzumachenden Folgen, die uns in die Reue oder das Bedürfnis stürzen, um Verzeihung zu bitten. Im Allgemeine ist es dann dazu zu spät, oder es liegt ausserhalb der menschlichen Macht. Auch hier wieder stehen wir vor einem Paradoxon: Derjenige, dessen Seele derart gezeichnet und versucht ist, Vergebung zu erbitten, ist in der Lage, in das Reich von universeller Grosse vorzudringen, in das Reich des grenzenlosen Erbarmens, in dem die Seelen aller unschuldigen, in Schrecken totaler moralischer Verlassenheit verschwundenen Opfer eins sind.
Ich laufe nicht Gefahr, all diejenigen aus meinem Gedächtnis zu verbannen, die diese Welt verlassen haben, die Menschen, die ich kennengelernt habe, die mir lieb geworden waren, wie auch die mir unbekannten Menschen, von deren Existenz ich erfahren habe. Allen ist die glühende Liebe zum Leben gemein. Nachdem sie mit Begeisterung gelebt haben, haben sie diese Welt verlassen, die einen in versöhnlichem Einverständnis oder mit einem an die Ihren gerichteten, herzzerreissenden Lächeln, die anderen in furchtbarer Verlassenheit oder in entsetzlichem Leid. Alle rufen bei ihrem Weggehen in den Lebenden Kummer und ein unbezähmbares Bedürfnis nach Einssein hervor. Es geschieht etwas Seltsames: Der Tod grabt nicht nur eine gewaltige Brache der Trostlosigkeit, er eröffnet gleichzeitig eine gewaltige Flur des Einsseins, so wirklich wie der Sternenhimmel. Einssem liebender und magnetisierender Seelen, Einssem der Heiligen. Ja, Einssein der Heiligen, diese angemessene Formulierung enthalt wahrscheinlich den geheimnisvollen Schlüssel des LEBENS, denn inmitten dieses grenzenlosen und unendlichen Einsseins hat sich der Tod aufgelöst, abgeschafft.
(Über die Schönheit der Seele, pag. 115)
Hier kan geen politicus tegenop, met welke beloftes hij ook komt. Hier kan geen vertegenwoordiger van een religie tegenop met welke beloningen hij ook komt voor een leven na de dood. Ik heb hier niets aan toe te voegen, en ik weet, dat ik deel ben van dit oneindig eenzijn dat grenzenloos is.
John Hacking
3 december 2023
bronnen:
Bachmann, Ingeborg, Werke, (4 Bd.) Herausgegeben von Christine Koschel, Inge von Weidenbaum, Clemens Münster, München Zürich 2010, (Piper Verlag) (Bd 1)
Pascal, Blaise, Gedachten. Ingeleid, vertaald en uitgelegd door Drs. J.A.C. Lenders, Utrecht Antwerpen 1967 (Spectrum)
Grünbein, Durs, Aus der Traum (Kartei). Aufsätze und Notate, Berlin 2019 (Suhrkamp)
Cheng, François, Über die Schönheit der Seele. Sieben Briefe an eine wiedergefundene Freundin, München 2018, (C.H. Beck)
betekenisgeving & levenshorizon 