Empathie en ontroering
Het optreden van de Boeddha was gekenmerkt door empathie. Na zijn dood manifesteerde hij zich in de vorm van bodhisattva’s die er voor kozen om de verlichting op te geven en op de aarde te blijven om mens en dier te helpen. Een betrokkenheid over de grenzen van de dood heen.
Het optreden van Jezus van Nazareth was gekenmerkt door empathie. In zijn leven is hij vaak ontroerd in de ontmoeting met mensen die een beroep op hem doen. Hij is dus gevoelig, kwetsbaar, staat open voor de noden van de mensen.
Empathie en ontroering zijn dus eigenschappen die wij als volgelingen van de Boeddha of van Jezus van Nazareth (of beiden, waarom niet) hoog in ons vaandel moeten dragen en wat nog belangrijker is, ze uitvoeren, ze voortdurend in praktijk brengen.
Aanklagen en aangeklaagd worden
Jezus van Nazareth was daarnaast niet te beroerd om naast het getuigenis van zijn inspiratie – waarom hij zei en deed wat hij zei en deed – ook instituties en vertegenwoordigers daarvan aan te klagen, als deze de mens geen heil brachten maar een gevangenis. “Witgepleisterde graven” noemde hij hen. Een weg naar de dood in plaats van de weg naar het leven. Die aangeklaagden hebben wraak genomen en de aanklager gedood via het kruis. De Romeinen hebben daarbij een handje geholpen. Volgelingen van de aanklager hielden zich de eerste jaren koest want anders zouden zij ook hetzelfde lot ondergaan. Met velen is dat dan ook gebeurd: een marteldood als prijs voor het volgen van Jezus, de man van de ‘nieuwe’ weg.
Nieuw, in die zin, veel later in de geschiedenis, want pas toen het volgelingschap zich ook over het Romeinse rijk ging uitbreiden via Klein Azië en Griekenland, werd er gesproken van een nieuwe beweging. Nieuw tegenover de ‘oude’ beweging, waarin Jezus zelf gestart was, het Jodendom. Onderscheid werd en wordt er dan ook gemaakt in het corpus van boeken die wij de bijbel noemen, een Oud en een Nieuw Testament. Wat beiden verbindt is het begrip Testament, getuigenis. Alle boeken in dit corpus leggen getuigenis af van een proces waarin de mens met God en God met de mens op pad trekt.
De persoon van Jezus van Nazareth heeft daar in die zin een eigen draai aan gegeven, namelijk dat zijn volgelingen beweren dat zijn dood niet het einde was van zijn bestaan, én dat God zelf mens werd in Jezus van Nazareth. Maar dan zitten we al weer veel verder in de geschiedenis en is er al een hele theologie, die onder invloed van de Griekse filosofie een heel bouwwerk heeft opgericht. Toen de Christenen eenmaal de hoogste posities in het Romeinse rijk hadden veroverd was er geen houden meer aan. Alles en iedereen moest wijken, allereerst de Joden want die weigerden om Jezus als dé Messias te aanvaarden en als dé Zoon van God. Want de wereld was nog net zo slecht en verdorven als daarvoor en een messiaans effect was in hun ogen niet zichtbaar. Trouwens iets dat tot op de dag van vandaag nog zo is.
Joodse boeken, de Talmoed en veel andere geschriften kwamen op de brandstapel. De Joden werden de nieuwe aangeklaagden die het met de dood moesten bekopen, als het volk zijn woede wilde koelen en een zondebok nodig hadden. In feite namen zij de rol van de eerste leerlingen van Jezus en van Jezus zelf over. In feite waren zij nu de echte ‘christenen’ die hun ‘kruis’ moesten gaan dragen in de geschiedenis. De vervolging in de getto’s, rond de tijd van de kruistochten, in de middeleeuwen en vooral ook in onze tijd maakt hen tot martelaren voor het geloof en voor hun overtuiging.
Rechtvaardig
Over de vervolgde Joden in de geschiedenis is een mooi verhaal geschreven, ik zou zeggen een soort van culminatiepunt, in het boek: De laatste der rechtvaardigen, de lamed wav, door André Schwarz-Bart. Op internet staat hierover:
lamed vav – twee letters uit het Hebreeuwse alfabet – staan voor 36. Daarmee wordt doorgaans de 36 rechtvaardigen bedoeld, de tsadikiem nisjtariem. Deze Verborgen Rechtvaardigen zijn meestal arm en onbekend. Niemand beseft dat zij de zorgen en de ellende van de wereld dragen. Als God naar de wereld kijkt dan besluit Hij haar niet te vernietigen zolang deze 36 op aarde te vinden zijn. Wanneer één van de Verborgen rechtvaardigen sterft, dan wordt onmiddellijk iemand anders gekozen om diens plaats in te nemen. Meestal weet de Verbogen Rechtvaardige niet dat hij deze functie vervult. Zou hij het wel weten ligt de zonde van overmoed natuurlijk op de loer. Zolang de 36 Rechtvaardigen de mensheid en God dienen, zal de wereld blijven bestaan. Maar wanneer God er niet in slaagt iemand te vinden om de plaats in te nemen van een gestorven rechtvaardige, is het met de wereld onmiddellijk gedaan.
Deze 36 verborgen rechtvaardigen kenmerken zich door hun gedrag. Empathie en ontroering zijn hun kenmerken. Zij trekken zich het lot aan van hun medemens en staan open voor hun lijden. Ze zijn de mensen naar Gods hart. Zij houden ons een spiegel voor hoe wij in ons leven kunnen staan en hoe wij ons kunnen laten raken door het lijden van onze medemensen. Dat is de ware spiritualiteit, de weg naar de ontmoeting met het Mysterie dat wij God of het transcendente, of het alles-overstijgende, de bron van alle bestaan kunnen noemen. Daar kunnen ook de aanhangers van extreem-rechts – hoe gelovig ze zich ook voordoen – en hoe hoog ze ook in de regering zijn gestegen als minister – in Israel nog veel van leren. Als Palestijnen niet als medemensen worden gezien en behandeld vindt hetzelfde plaats als wat de Joden overkwam in al die eeuwen daarvoor.
Bevel van de Hemel
Ulrich Libbrecht die vier dikke boeken geschreven heeft over zijn project met de titel ‘Comparatieve filosofie’ – een poging om in modellen de overeenkomsten en verschillen tussen verschillende religies en hun culturen te beschrijven – geeft een persoonlijke definitie van spiritualiteit. Hij zegt dat spiritualiteit voor hem de transcendentie van het leven is als overlevingsstrategie én het openen van perspectieven die hem zijn eigen mogelijkheden laten realiseren. Hij noemt dat met een begrip uit het Taoïsme (dat hij zijn leven lang bestudeerd heeft, naast Boeddhisme in allerlei varianten) ‘bevel uit de Hemel’. In het Taoïsme is het ‘bevel uit de Hemel’ luisteren naar je ware natuur en daar naar handelen. Wat is je ware natuur? Dat zijn alle kwaliteiten en kenmerken die je hebt meegekregen bij je geboorte. Doel in het leven is je talenten die je hebt ontvangen te verdubbelen. Niet in de vorm van een ego-intentionaliteit, dwz puur gericht op jezelf en je eigen behoeftes en verlangens, maar op het heil van je medemens en de wereld en de natuur waarin je leeft. Noodzaak daarvoor is dat je empathisch handelt en dat je ontroerd kan worden door de gebeurtenissen in het leven. Openstaan is dus een voorwaarde. En met alle zintuigen, helemaal met je hele lichaam, niet alleen als een afstandelijke toeschouwer. Aan het einde van deze bijdrage voeg ik zijn ‘minima moralia’ toe, die hij in zijn laatste boek heeft beschreven als aanmoediging voor zich zelf, een aantal principes die hij zichzelf voorhoudt.
Ego en ego-intentionaliteit
Libbrecht schetst ook dat het voornaamste probleem in onze samenleving met betrekking tot onze spiritualiteit het feit is dat wij onze energie verkeerd aanwenden. Als we door de resultaten van wetenschap, techniek en economie niet meer dagelijks de strijd hoeven te leveren om te overleven, komt er ruimte en energie vrij om deze aan andere zaken te besteden. Maar in plaats dat wij ons richten op het Mysterie, de grote vragen in ons bestaan, op de noden ook van de medemens die nog moet overleven, zijn we een ‘homo economicus’ geworden en besteden wij al onze tijd aan het verzamelen van bezit, het hedonistisch ondergaan van alles wat ons wordt aangeboden. Zo worden we opnieuw gebonden en zijn we de vrije energie die wij hadden gewonnen weer kwijt. Ook geestelijk wordt daarvoor een hoge prijs betaald. Alles moet sneller, beter en meer. Dat houdt geen normaal mens vol.
Als alles om het ego draait, kom je uiteindelijk in een zwart gat terecht want het is nooit en nooit genoeg. Zelfvervulling, zelfvervolmaking, zelfontplooiing, er komt geen einde aan en het is nooit volmaakt genoeg. Het is een spiraal ten dode, centripetaal naar binnen, maar daar is niks te vinden.
Ook in de politiek is deze beweging voortdurend gaande want politiek is de vertaling van wat er in de maatschappij plaatsvindt en wat de economie vraagt. Dat wordt dan als vooruitgang geclassificeerd en gewaardeerd: de materie heeft de macht over de geest gekregen en er vindt een de-spiritualisering plaats. Met als gevolg ontheemde (want nergens meer bij horende en nergens meer zich thuis voelende) mensen die nergens houvast meer vinden in hun leven en die hun dromen en idealen verruild hebben voor praktisch hedonisme. Moderne communicatietechnieken (verslavingsbevorderende technieken) maken dit alleen maar erger. Op je tablet of smartphone is geen Mysterie te vinden. Ook geen echt geluk.
Vrijheid
Als slaaf van een economistisch systeem (waarin alles draait om de economie) worden de boeren, de arbeiders, allen die bijdragen, in feite vermalen ook al denken ze dat ze er beter van worden als ze met niemand rekening hoeven te houden. Dat heet de vrije markt, kapitalisme voor allen. Ze krijgen dan wel geld op de bank maar weten niet waarvoor ze leven. En de verliezers, die hebben gewoon pech gehad want niet iedereen kan een winnaar zijn.
Politici die dit aanmoedigen onder het mom van vrijheid en rechtvaardigheid (Nederland op 1, America first etc.) helpen volk en land meer en meer de afgrond in. Als meneer Wilders in zijn rede voor het parlement zijn optreden moet verdedigen na de informatiegesprekken beroept hij zich op zijn strijd voor de vrijheid. Een vrijheid die in zijn ogen wordt bedreigd door de aanhangers van de Islam (die hij een ideologie noemt – een grove karikatuur van deze religie). Die aanhangers komen ook nog als asielzoeker allemaal deze kant uit. Waarom is hij zo stellig en neemt hij niks van zijn harde woorden terug? In het verleden heeft hij alle landen met een islamitische cultuur bezocht en trof daar alleen maar vrouwenonderdrukking, homo-haat en intolerantie aan, zo zijn woorden. In naam van de vrijheid wil hij daarom een dam opwerpen tegen deze ‘tsunami’. Een totaal misplaatste metafoor die een eigen leven is gaan leiden in dit soort kringen van verdedigers van het ‘volk’. Ook de Oostenrijkse filosoof Karl Popper kwam nog even ter sprake in het debat. Volgens Wilders stelde deze dat er intolerant mag worden opgetreden tegen mensen die intolerante meningen erop na houden mbt democratie en rechtstaat, of zoals hij stelde aanhangers van de Islam. Maar die opmerking komt als een boemerang terug in het gezicht van deze vrijheidsstrijder want dan geldt dit zeker in het parlement voor hem zelf en is samenwerking met deze ‘partij voor een zeer beperkte vrijheid voor weinigen’ uit den boze.
Empathie
Als aan het begin van het christendom empathie kenmerkend was voor het optreden van Jezus van Nazareth, zou je dat van zijn volgelingen ook mogen verwachten. Maar christenen uit de christelijke cultuur zijn de uitvinder van de Jodenvervolging, de heksenverbrandingen, de ketter-vernietiging en de koloniale onderdrukking, het uitmoorden van de oorspronkelijke bevolking, de slavenhandel en de uitbuiting van mensen tot op de dag van vandaag. Het waren christenen die meehielpen in de Tweede Wereldoorlog om anderen te doden, zelfs fabrieksmatig in de gaskamers, het zijn christenen die nu in Rusland het een zaak van de hemel vinden dat soldaten zich opofferen voor het vaderland met zegen van de Patriarch. In de VS zien we een Republikeinse partij die als houten balken rot is van binnen, de machtswellust vreet zich als een worm door het hout. Maar aan de buitenkant wordt wat verf gestreken, een christelijk sausje om dit bederf te verhullen. Empathie is hier ingeruild voor het amendement dat zelfverdediging gerechtvaardigd is en er dus op los geschoten kan worden. Niet het kruis als christelijk symbool, als aanmaning (en misschien als resultaat van je christelijk gedrag) maar het halfautomatisch wapen.
Als de eigen situatie zo slecht ervoor staat, als de geesten zo verdorven zijn, rest er schijnbaar geen andere uitweg: de vijand is het schuld. En als er geen vijand is, maken we er een, een zondebok: de homo’s, de zwarten en ex-slaven, de Joden, de asielzoekers, of de leden van een andere politieke partij. Een gebed zonder einde. Shame on you.
Het beste voorbeeld dat je als christen of boeddhist in mijn ogen kunt geven is je empathisch opstellen, je kwetsbaar opstellen, hoe hoog de prijs ook zal zijn die je misschien dan moet betalen. Hoe moeilijk ik ook dit zelf vind.
Uiteindelijk ben je en word je echt vrij als je je heil niet zoekt in geweld en manipulatie maar in de weg naar het Mysterie, de mystieke ervaring, transcendente emotionaliteit waarin het gevoel de weg wijst. Een eenzame weg: “Eli, Eli, lama sabachtani!” “Mijn God, mijn God, waarom heb je mij verlaten” riep Jezus uit aan het kruis. Ik vermoed dat heel velen dit ook uitroepen tijdens hun leven omdat het lijden zich opstapelt. Misschien ook wel in ons eigen leven. Maar dan nog, dat is geen reden om er dan maar op los te slaan. Als we nu al weten dat dit eindpunt niet het laatste is, blijft er hoop. Als we in principio weten dat dit ons eindpunt zou kunnen zijn, hoeven we toch niet te vertwijfelen, want het Mysterie is groter dan wij ons voor kunnen stellen en wij zijn niet de maat der dingen.
John Hacking
15 februari 2024
bron: https://joodseliteratuur.wordpress.com/2010/04/12/de-lamed-vav-36-rechtvaardigen/
Libbrecht, U., Inleiding Comparatieve filosofie. Opzet en ontwikkeling van een comparatief model, Assen 1995 (Van Gorcum)
Libbrecht, U., Inleiding Comparatieve filosofie II. Culturen in het licht van een comparatief model, Assen 1999 (Van Gorcum)
Libbrecht, U., Inleiding Comparatieve filosofie IIIA. Wetenschap, Zen en Theologie, Assen 2003 (Van Gorcum)
Libbrecht, U., Inleiding Comparatieve filosofie IIIB. Wetenschap, Zen en Theologie, Assen 2005 (Van Gorcum)
PDF als bijlage met enkele tekstfragmenten uit deel IIIB
betekenisgeving & levenshorizon 