Vervagend zelf?
Zo zwoegt de mensheid vruchteloos en tevergeefs en slijt altijd zijn leven in ongegronde zorgen, daar het de grenzen van bezit niet heeft geleerd en evenmin de groeilimiet van echt genot. Dit bracht het leven hoe langer hoe meer op hoge zee en woelde de bodem op tot grote oorlogsgolven.
Lucretius 5,1430-1435 (pag. 435)
Wie ben ik, wie wil ik zijn, wat ben ik, wat ben ik geworden, wat denk ik over mijzelf en klopt dat wel met de werkelijkheid die ik ben en die ik uitstraal? Welk zelfbeeld heb ik van mezelf en wat is wenselijk en wat niet? Ben ik zelf wel of ben ik een illusie, een hersenspinsel, een samenloop van omstandigheden in deze kosmos die al heel oud is en die ook tot mijn bestaan heeft geleid? Vragen en nog eens vragen als we kritisch naar onszelf durven kijken. Lucretius, een Romein uit de eerste eeuw voor christus, houdt er zo zijn eigen ideeën op na. Hij heeft weinig illusies over de mens en over de menselijke inzet in de maatschappij. Veel is vergankelijk, veel betrekkelijk en toch lijkt de mens dat niet zo te zien en niet zo te ervaren want hij doet domme dingen: hebzucht en machtswellust leidt tot oorlog, tot verderf van andere mensen en tot zelfverderf.
De mens heeft nauwelijks in de gaten hoe verbonden hij is met alle andere mensen en alle andere levende wezens op deze aarde. En wij, wij gaan rustig door op de ingeslagen weg om de aarde te onderwerpen aan ons gezag en we manipuleren rustig verder om eruit te halen wat erin zit. De gevolgen laten zich aflezen: extinctie van dier- en plantensoorten, een opgewarmde aarde met effecten op de golfstromen waar koude en warme stromen elkaar beïnvloeden en in evenwicht houden, het smelten van de poolkappen en de gletsjers, het tekort aan zoet water wat zal optreden, de toename van woestijnen, het afnemen van vruchtbare grond, de vernietiging van de regenwouden met alle gevolgen voor de opname van CO2, de vervuiling van de oceanen met microplastics en andere giftige stoffen, de degeneratie van de mens zelf: in toenemende mate losgezongen van de natuur waar hij uit voortkomt…etc. etc. op weg naar een levende vorm van robotica.
Canned Dreams
Zo zal het een steeds uit het ander weer ontstaan. Men krijgt het leven niet in bezit maar in gebruik. Bezie hoe de voorbije duur van eeuwige tijd vóór wij geboren werden, voor ons niet heeft bestaan. Die houdt dus de natuur als spiegel voor ons op van de tijdsduur die tot slot na onze dood zal volgen.
Lucretius 3,970-975 (pag. 247/249)
Afgelopen woensdag werd de inhoud besproken van 12 gamellen of tijdcapsules die 15 jaar geleden werden gevuld door studenten en medewerkers van de Radboud Universiteit. De opdracht luidde: hoe zal de toekomst eruit zien en stop dingen in deze blikken voor als de universiteit 100 jaar bestaat, want dan worden ze geopend. Het project heette: Canned Dreams, bedacht en ontwikkeld door de kunstenaars Niek Verschoor en Jack van Mildert. De gamellen werden waterdicht afgesloten en buiten op een rek vast gelast. In oktober 2023 werden enkele blikken geopend en gisteren 21 februari 2024 kon de inhoud van alle tijdcapsules worden bekeken en van commentaar voorzien. In 2008 werden twaalf onderwerpen geselecteerd voor deze tijdcapsules: Environment, Conflict, Faith, Board, Sustainability, Dispute, Sport, Art, Economy, Science, Health, Students. Bij het openen bleek het blik met board volslagen leeg te zijn.
Een aantal gamellen bevatten programma’s, jaarboeken, tijdschrift artikelen en enkele voorspellingen. Ook waren er enkele geboortekaartjes en 2 van de kinderen die toen geboren waren, waren nu aanwezig. Veel van de inhoud riep vooral herkenning op bij oud-studenten en medewerkers die erbij waren omdat ze aan dit project hadden meegewerkt.
Na de presentatie en een korte bespreking kwam de vraag op tafel: hoe nu verder en moet het project een vervolg krijgen, misschien wel in een heel andere vorm. Als je stilstaat bij deze vraag naar een vervolg en met name bij de vraag hoe de toekomst er in 10 à 15 jaar later eruit zal zien wordt duidelijk dat er sinds 2008 ontzettend veel in korte tijd is veranderd. Sociale media waren er toen nauwelijks, veel gebeurde nog op papier en via papier, terwijl nu bijna alles digitaal wordt vastgelegd en gecommuniceerd. Ook is inmiddels duidelijk dat het helemaal de verkeerde kant uitgaat met het klimaat. De oorlog in Oekraïne en nu ook in de Gazastrook was er niet. We leefden misschien nog in de veronderstelling dat er geen oorlogen meer zouden plaatsvinden in Europa. Ook het thema internationalisering speelde toen niet zo op de universiteiten. Er is geen tijdscapsule met dit thema.
Maar het blijft net als toen moeilijk om in de toekomst te kijken. Nu zien we een grote toename van de inzet van AI (Artificial Intelligence), kunstmatige intelligentie (hoewel over dat woord intelligentie valt te discussiëren) in onze maatschappij en wel bijna op alle terreinen. Studenten en anderen schrijven met behulp van AI teksten voor hun tentamens, AI wordt ingezet in ziekenhuizen voor ondersteuning van of bij uitvoering van operaties en diagnoses, AI wordt gebruikt om nieuwe verbanden in hoeveelheden data te ontdekken op bijna elk terrein. En nu is AI in staat om aan de hand van commando’s en teksten zelfs films te maken en situaties te schetsen die nauwelijks van echt te onderscheiden zijn.
Toekomstdromen of nachtmerries?
Want stomkoppen vereren en beminnen alles wat zij zien schuilgaan onder woorden die verdraaid zijn, en huldigen als waarheid wat mooi het oor kan strelen en door een aangename klankkleur is verfraaid.
Lucretius 1,641-644 (pag. 77)
Hoe gaat onze toekomst eruit zien? Worden we uiteindelijk slachtoffer van repressieve regimes die de burger elke vorm van autonomie ontnemen met behulp van AI? Is dat het einde van onze persoonlijke vrijheid, van onze autonomie, van onze zelfbestemming? Weten we nog wie we zelf zijn, na alle manipulatie en voorspiegeling van een werkelijkheid die meer en meer kunstmatig is? Zijn we aan het vervagen als zelf, trekt ons bewustzijn het niet meer dat er zoveel mogelijke lagen in onze waarneming van de werkelijkheid zijn, zodat we de draad kwijtraken en ons gevoel van veiligheid? Wat is nog werkelijkheid in een wereld waarin AI heerst? De filosoof Seth Lazar schreef in een bijdrage op AEON:
Around a year ago, generative AI took the world by storm, as extraordinarily powerful large language models (LLMs) enabled unprecedented performance at a wider range of tasks than ever before feasible. Though best known for generating convincing text and images, LLMs like OpenAI’s GPT-4 and Google’s Gemini are likely to have greater social impacts as the executive centre for complex systems that integrate additional tools for both learning about the world and acting on it. These generative agents will power companions that introduce new categories of social relationship, and change old ones. They may well radically change the attention economy. And they will revolutionise personal computing, enabling everyone to control digital technologies with language alone.
Much of the attention being paid to generative AI systems has focused on how they replicate the pathologies of already widely deployed AI systems, arguing that they centralise power and wealth, ignore copyright protections, depend on exploitative labour practices, and use excessive resources. Other critics highlight how they foreshadow vastly more powerful future systems that might threaten humanity’s survival. The first group says there is nothing new here; the other looks through the present to a perhaps distant horizon. I want instead to pay attention to what makes these particular systems distinctive: both their remarkable scientific achievement, and the most likely and consequential ways in which they will change society over the next five to 10 years.
Er is dringend behoefte aan ethische reflectie over de inzet en het gebruik van AI in onze maatschappij voordat de effecten rampzalig kunnen uitpakken. En in de NRC verscheen een artikel over AI met een interview waarin de vraag wordt gesteld:
Wat als AI op een manier werkt die het menselijk voorstellingsvermogen te boven gaat? Technologische gevaren kun je niet bestrijden met méértechnologie, schrijft Haroon Sheikh . Althans, niet zonder gaandeweg onze menselijkheid te verliezen.
En de tekst vervolgt:
Er heerst een zekere grimmigheid in de publieke verbeelding. Die heeft te maken met de oorlogen die nu plaatsvinden, maar ook steeds meer met angst voor nieuwe technologie. Sinds de presentatie van ChatGPT is het brede publiek vertrouwd met de grote risico’s van kunstmatige intelligentie. Ontzag voor innovatie gaat tegenwoordig hand in hand met een gevoel van huivering. Individuen als Sam Altman en Elon Musk en organisaties als OpenAI, Anthropic en DeepMind spelen door middel van hun technische uitvindingen met het lot van de mensheid.
Haroon Sheikh spreekt over een soort maniakale logica, een vorm van nihilistisch denken en rekenen en een gebruik van modellen dat niet meer gebonden is aan de menselijke maat. Is eenmaal een doel vastgesteld, dan doet de mens er niet meer toe, het gekozen doel gaat voor alles en via algoritmes gaat het proces zijn gang. Vanuit dit denken is een atoomoorlog heel goed mogelijk en zijn er in feite geen echte hindernissen om dat te voorkomen, want de vijand moet worden vernietigd tegen elke prijs. Dit doorgeslagen denken dat absoluut geen rekening wil en kan houden met factoren als ‘menselijkheid’, humaniteit, respect en eerbied, empathie voor alle medemensen en voor de natuur, is een weg ten dode. De mens zal zich zelf uitmoorden. Een zwarte toekomst. De inzet van moderne technieken die een eigen leven kunnen gaan leiden is een reëel gevaar. De toekomstvisie van Georg Orwell is er niks bij.
Een nieuwe duurzame wereld?
Men moet een mens bij hachelijk gevaar beproeven en nagaan hoe hij zich gedraagt in tegenspoed. Pas dan wordt een oprecht geluid diep aan zijn borst ontlokt, het masker afgerukt en blijft de waarheid.
Ten slotte, hebzucht en de blinde jacht op status, die mensen jammerlijk dwingen de grenzen van het recht te overschrijden, soms bij misdrijven betrokken met zwaar gezwoeg zich dag en nacht moeite te geven om naar de top omhoog te stijgen, die levenswonden vinden veelal een voedingsbodem in de doodsangst.
Lucretius 3,55-64 (pag. 193)
Als je dus een voorspelling zou willen doen in de vorm van Canned Dreams, kom je misschien uit bij een nachtmerrie, een zwarte droom. Dat klikt heel pessimistisch en negatief en dat is het ook, maar de gevaren die er momenteel spelen zijn niet alleen maar fictief. Dat terreurbendes bevolkingen terroriseren en vermoorden werd al 50 jaar geleden voorspeld: zie Soedan met de strijd om de macht door het leger en de paramilitaire groepering Rapid Support Forces. Zie ook de acties van Islamitische Staat, de Talibaan, Al Qaida. Er worden oorlogen gevoerd over schaars drinkwater, over grondstoffen en over voedsel. Grote landen breiden hun invloed uit om grondstoffen te delven die essentieel zijn voor de toekomst en ze spiegelen de bevolking voor dat zij de nieuwe redders zijn die hen bevrijden van het neo-kolonialisme. Intussen worden hun zakken gevuld ten koste van de bevolking en de elites die het land besturen blijven buiten schot omdat de nieuwe bondgenoot hen met de wapens beveiligt en elke vorm van burgerlijke protesten de kop indrukt. Journalisten worden gevangen gezet en vermoord, de vrije pers afgeschaft, de kritische stemmen gesmoord.
Rusland en China geven het voorbeeld hoe een land autocratisch dictatoriaal bestuurd kan worden. Ze inspireren veel radicaal-rechtse groeperingen in Europa en de VS. Het zogenaamde rijke “Westen” wordt als decadent afgeschilderd, want het is drugsverslaafd, goklustig, losgezongen van de oude tradities. Maar hoe ze zelf tegen die tradities aankijken blijkt vooral uit hun daden en hun toespraken: het is intolerantie en machtswellust wat de klok slaat. Lucretius zegt:
Hun wijsheid stamt van horen zeggen en zij zoeken de waarheid méér in praatjes dan in zichtbaarheden, wat nu niet méér is noch zal zijn dan het vroeger was.
(Lucretius 5,1133-1135 (pag. 417)
Met hulp van criminele organisaties die mondiaal werken wordt een wereldwijd netwerk in stand gehouden dat ook geopolitieke doelen dient: inperking van de macht van de VS, van Europa, van iedereen die tegenstand biedt aan de eigen aspiraties. Geldbedragen in de honderden miljarden, verdiend met de handel in mensen, drugs, de gok- en pornoindustrie, worden in de grote handelssteden wit gewassen door banken die delen in de winsten. Sommige banken worden betrapt, soms gesloten, maar de schuldigen zelden of nooit vervolgd. Dat wijst op corruptie tot op het hoogste politieke niveau want als er gesproken gaat worden zullen er velen van hun voetstuk vallen. Geld en de geldhonger verwoest de structuur van de samenleving. De toekomst wordt een wereld, als ze dat niet al is, geregeerd door criminelen en hun handlangers. De politici zijn slechts het uithangbord om de klanten, de burgers, gerust te stellen. Maar de onderwereld raakt steeds meer vermengd met de bovenwereld.
De wereld, onze wereld is niet duurzaam, omdat de mens niet duurzaam is. Hij denkt niet duurzaam genoeg en handelt niet duurzaam genoeg. De korte termijn staat voorop en de hebzucht (van de aandeelhouders en consorten) regeert. Ondanks het feit dat een mens kan weten dat zijn leven heel beperkt en heel kortstondig kan zijn, wordt er toch gehandeld alsof je een leven hebt dat voort zal duren. Alsof de dood niet bestaat. Een leven waarin geen einde komt aan de graaizucht. Aan de verkregen macht, de status, het bezit, de illusie dat je zo iets voorstelt. Windhandel, windbuilen, ijdelheid der ijdelheden die doet vergeten hoe stoffelijk en hoe kwetsbaar wij zijn. Vergeten worden ook de ervaringen die ons laten zien dat iedereen met iedereen en dat alles met alles is verbonden in dit universum. Een kleine wijziging in het ene veld heeft altijd repercussies voor de andere verbonden velden. Doen alsof je alleen op de wereld bent werkt zich funest uit. Anderen worden de dupe, betalen de prijs. De ontwikkeling van AI en de toepassing ervan zou niet mogelijk zijn zonder al die moderne slaven die voor een hongerloon de algoritmes voeden in veel derde wereldlanden. En ook de hoeveelheid energie die de toepassing ervan kost gaat alle perken te buiten.
Een miskend zelf wil de macht grijpen
Hoe blind en miserabel is het menselijk denken!
In welk een duisternis, onder hoeveel gevaren slijt men zijn meer of minder korte levenstijd!
Lucretius 2,14-15 (pag. 113)
Wat blijft er over van onze zo moeizaam opgebouwde idealen als vrijheid, medemenselijkheid, humaniteit, democratie, solidariteit, rechtvaardigheid en eerlijkheid in de verdeling van goederen en welvaart? Mensen die opkomen voor de goede zaak, die aan hun achterstelling wat willen doen, die tegen racisme strijden, voor emancipatie, voor gender-diversiteit, voor een beter klimaat worden weggezet als ‘woke-fanaat’ en als een vijand van de ‘heersende en dominante cultuur’ waarin hiërarchie, de macht van de witte man en wat in hun ogen doorgaat voor christelijke cultuur centraal staat. De ideologische strijd is in alle hevigheid losgebarsten en heeft de dimensie gekregen van een zogenaamde ‘cultuurstrijd’ waarin geen verliezen worden geaccepteerd en waarin geschermd wordt met een apocalyptische afrekening. Alsof we in een soort van eindtijd leven. Wie had gedacht dat het nog zover zou komen en dat er zoveel gekken met een minderwaardigheidscomplex zijn die dit geloven. En die er dan naar gaan handelen, alsof ze dan opeens een beter soort zouden zijn, alsof hun leven dan een nieuwe en zinvolle bestemming zou krijgen. We hebben gezien waar de zogenaamde ‘Duitse Übermenschen’ uitkwamen op het einde van de rit en hoeveel leed en ellende zij de wereld hebben berokkend. Een heilloze weg van dit satansgebroed.
Wie worden we tenslotte zelf in deze donkere wereld waarin elke illusie van veiligheid (want de controle is helemaal weg) verloren is gegaan? En hebben we ons niet altijd zelf al wijsgemaakt ‘dat we veilig waren, veilig zijn’ omdat het leven anders niet leefbaar is? Misschien hebben we een zekere mate van illusie nodig. Het leven als spel, de spelende mens, die onbezorgd kan genieten is dan niet mogelijk.
Met alle twijfels en alle verloren zekerheden kan de mens in mijn ogen toch nog een zeker optimisme bewaren met het oog op de toekomst. Waarom optimisme? Omdat de soep nooit zo heet wordt gegeten als hij wordt opgediend, omdat de menselijke creativiteit nauwelijks beperkingen kent (ten goede en ten kwade), omdat de mens een hoopvol wezen is dat leeft van de hoop. Als kind wordt je niet als monster geboren. Als kind kun je genieten en kun je spelen. Alles zit eraan en erin. Een positieve toekomst is mogelijk. Een kind hoeft in principe niet belast te zijn met de fouten van de ouders. Een kind kan er expliciet voor kiezen om die fouten niet te herhalen. Maar daarvoor zijn belangrijke anderen nodig die inspireren en die het goede voorbeeld geven. Die hun nek durven uitsteken in een soms vijandige wereld en die vast durven houden aan hun idealen. Ook al kost dat soms hun leven.
Iedereen is met iedereen verbonden in de natuur. Maar tegenwoordig ook digitaal. Ook de criminelen, de dictators en hun knechten, de corrupte politici en hun aanhangers hangen digitaal aan elkaar vast en hun gangen zijn te volgen en hun gedrag is daarom te vervolgen. Niets blijft uiteindelijk onbekend. Maar welke overheid durft zover te gaan om deze krochten van verderf en verrotting bloot te leggen, wie durft te snijden in zijn eigen vlees?
Deze vraag zal mede bepalend zijn voor de toekomst van de mensheid, want de crimineel maakt het niets uit of de wereld zal vergaan, als hij zijn buit maar binnen heeft. Dromen over de toekomst heeft niet zoveel zin. Voorspellingen doen volgens mij evenmin als deze een slag in de lucht zijn. Hoe wij tenslotte ons zelf ontwikkelen in een razendsnel veranderende wereld zullen we gaan zien. Rationeel maar ook instinctief weten we wel wat goed voor ons is, waar we van opleven, wat energie geeft, een goed gevoel, een zinnig antwoord op onze vragen, kortom zin aan ons bestaan. Het is de kunst daarnaar te luisteren, je zelf als kompas, kritisch, zorgzaam, open voor anderen, empathisch en vol vertrouwen. Dood ga je toch, daar hoef je je uiteindelijk niet druk om te maken als je niet ziek bent of getroffen wordt door een onheilsboodschap. De tijd die je leeft, dat is naast je relaties met dierbare anderen, je kostbaarste bezit. Besteed hem wel, de beloning wordt meestal meteen uitgekeerd.
John Hacking
23 feb. 2024
Bronnen:
Lucretius. De natuur der dingen. De serum natura, Uitgegeven, vertaald en ingeleid en van aantekeningen voorzien door Piet Schrijvers, Groningen 2014 (Historische Uitgeverij)
Frontier AI ethics – Seth Lazar:
https://aeon.co/essays/can-philosophy-help-us-get-a-grip-on-the-consequences-of-ai?
NRC 17 feb 2024:
Het echte gevaar van AI is dat wij het gevaar niet meer kunnen zien
Beide artikelen kunnen worden gelezen in de bijlage waarin ze als PDF zijn opgeslagen
Zie ook de video’s op Arte over de verstrengeling van de banken met de maffia en andere criminele organisaties: https://www.arte.tv/de/videos/RC-024485/mafia-und-banken/
betekenisgeving & levenshorizon 