De gebroeders Jacob en Wilhelm Grimm zijn in 1838 gestart met het verzamelen van woorden en uitdrukkingen om daarmee een (nieuw) Duits woordenboek samen te stellen. Een woordenboek dat recht doet aan de rijkdom van de taal en de veelheid aan betekenissen, ook met het oog op de vele varianten en dialecten. Duitsland als natie, als land, bestond toen nog niet in de huidige vorm. Maar er werd wel Duits gesproken en men kon zich verstaanbaar maken ook al waren er grote verschillen in klank, uitspraak en betekenis in de verschillende contreien van dit grote gebied dat later Duitsland werd. Het woordenboek zelf werd pas echt afgesloten in 1960 lang na de dood van de gebroeders Grimm. Een titanenwerk. Zie ook: https://www.dbnl.org/tekst/_vri013boek05_01/_vri013boek05_01_0133.php
Met het afsluiten van een woordenboek komt de vorming van nieuwe woorden niet tot stilstand. Ook in onze tijd (zoals in elke tijd) ontstaan nieuwe woorden en nieuwe begrippen, komen er nieuwe uitdrukkingen tot stand en zijn woorden en het gebruik ervan ook soms onderhevig aan de mode, de tijdsgeest, de maatschappelijke ontwikkelingen die plaatsvinden. Jean Paul, pseudoniem van Johann Paul Friedrich Richter (1763 – 1825) bedacht (naast Luther en Goethe en vele anderen) in zijn tijd al nieuwe woorden als Weltschmerz of Sprachmenschwerdung. De cabaretiers Van Kooten en de Die Bie hebben bijvoorbeeld in de Nederlandse taal de woordenschat verrijkt met tal van nieuwe woorden. Zie: https://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_neologismen_van_Van_Kooten_en_De_Bie en ook: https://www.dbnl.org/tekst/_taa014199801_01/_taa014199801_01_0117.php
XLIV
Todo pasa y todo queda;
pero lo nuestro es pasar,
pasar haciendo caminos,
caminos sobre la mar.
Antonio Machado
All things pass, all things remain;
but for us, we pass
on our way making paths,
paths over the sea.
Alles vliedt en alles blijft,
maar het vlieden is ons deel,
in ’t voorbijgaan paden banend
die ons voeren over zee.
Zo is taal voortdurend in beweging en vragen nieuwe uitvindingen ook om nieuwe begrippen. Ook in de politiek zien we dat bijna elke periode gebeuren. De begrippen woke en anti-woke en het gebruik ervan door voor- en tegenstanders maken dit meer dan duidelijk. Men spreekt zelfs tegenwoordig in (radicaal)-rechtse kringen van een ‘cultuurstrijd’ waarbij traditie, waarden, en wat al niet meer op het spel zouden staan. Maar wat echt op het spel staat is de democratie en de toepassing van begrippen als medemenselijkheid, rechtvaardigheid, empathie, tolerantie, begrip voor elkaar, etc. Allemaal woorden en handelingen die voor macho’s getuigen van “zwakheid” – vooral als ze de sterke man (of vrouw) willen uithangen. Kortom alles wat niet in de kraam past van de autocraten die met dictatoriale middelen de strijd aanbinden tegen een vrije pers, tegen de wetenschap, de rechtspraak, de kunstenaars en tegen elke vorm van kritiek die hun handelen aan banden wil leggen. In naam van het volk (wel of niet gekozen) plunderen ze de staatsruif voor eigen gewin, voeren ze oorlogen en vernietigen ze mensen. Ht land wordt er niet beter van en de geschapen chaos regeert.
De toekomst van heel velen staat op het spel en niet alleen deze toekomst van mensen maar ook het voortbestaan van de aarde zelf in de huidige vorm. Op al dat soort lui past het woord Futurekiller, Zukunftmörder, toekomstmoordenaars. Voor de politici die hun tijd verdoen met debatten over kleinigheden en flut-thema’s – allemaal om de aandacht af te leiden van de echte grote vraagstukken en de vaak pijnlijke besluiten die moeten worden genomen – en die leven volgens de waan van de dag met het oog op de peilingen en voorspellingen rond hun populariteit – is er een mooie beschrijving: ze zijn “politische Nasendreher” namelijk “selbstsichere schlaue Types.” Alleen maar geïnteresseerd in zichzelf en daarom duiken ze elke avond op in een talkshow om daar niets maar dan ook helemaal niets bij te dragen wat hout snijdt. Zonder visie en zonder daadkracht en vol van eigendunk en eigenwaan.
Peter Graf heeft het Duitse woordenboek, dat door de gebroeders Grimm begonnen werd, uitgespit en zelf een kleine collectie woorden verzameld die hem bijzonder aanspraken. En uit deze selectie die nauwelijks 1% van het oorspronkelijke woordenboek bestrijkt heb ik weer wat woorden uitgekozen die mij aanspraken ook met het oog op de huidige politieke constellaties in de wereld. Begrippen die ook vandaag de dag nog zeggingskracht hebben en daarom nog net zo actueel zijn als toen ze verzameld werden.
Mijn lijstje luidt (de betekenis kan makkelijk worden gevonden in het Duitste woordenboek: https://www.dwds.de):
Anecdotenjäger narratiuncularum captator
Angstbösewicht nequam
Angstumschlungen
Anheimschen bona devoluta recuperare
Aufstinken in sublime spargi
Eingeisten inspirare
Engelanmut
Entschuldigungsschwamm
Fabelzucker fabulae dulcedo
Fatzer joculator, cavillator, scurra
Federschurke scriba nequam
Fickenfaul avarus
Finanzenfresser judex numarius
Finsternislehrer tenebrio
Freifresser
Furienappetit
Gedankenfabrik
Gedankenkrank
Hoflecker
Ichling
Ichschwarm
Kurzdenker
Krummacher
Lügenglück
Machmann
Bron:
Graf, Peter (Hrsg.), Eine ungemein eigensinnige Auswahl unbekannter Wortschönheiten aus dem Grimmschen Wörterbuch, Berlin 2018, (Verlag das kulturelle Gedächtnis)
XXVII
¿Dónde está la utilidad
de nuestras utilidades?
Volvamos a la verdad:
vanidad de vanidades.
Antonio Machado
Where is the fruit
of all our activities?
We go back to the truth:
the vanity of vanities.
Waar is toch het grote nut
van al onze nuttigheden?
Naar de waarheid keer ‘k terug:
ijdelheid der ijdelheden.
Politici die nieuwe (meestal negatief geladen) woorden bedenken en daarmee aan populariteit winnen bij de ‘massa’ omdat de woorden beledigend zijn voor andere grote groepen in de samenleving – mensen die toch al vaak met de nek worden aangekeken omdat ze niet in het plaatje passen – slaan zich zelf op de borst als creatief en als progressief verdediger van de waarden van het ‘volk’. Terwijl ze anderen afzeiken beroepen ze zich op eer en geweten, traditie, vaderland, cultuur, religie en afkomst. Ze zijn vriendjes met de grootste dictators in de wereld en spelen zelf voor God door anderen die als ongewenst worden afgeschilderd elke vorm van toekomst te ontzeggen en daarmee een leven in welzijn en welvaart. Waar halen ze het gore lef vandaan?
XXXVI
Fe empirista. Ni somos ni seremos.
Todo nuestro vivir es emprestado.
Nada trajimos; nada llevaremos.
Antonio Machado
Empirical faith. We don’t exist, nor will we.
All we have in life is borrowed.
We came with nothing; we will leave with nothing.
Deze (populistische) politici zijn al vanaf hun geboorte voorbestemd om te rotten in het graf – zoals trouwens elk mens – en toch spelen ze de keizer die de duimen omhoog of omlaag kan houden bij het einde van het gevecht in de arena. Dat is meer dan kortzichtigheid. Het is kwaadaardigheid. Het is moord met voorbedachte rade. Het is macht uitoefenen terwijl velen het loodje leggen. Het is zich blind staren op macht, aanzien, roem en wat al niet meer terwijl ze met een voet in het graf staan en terwijl de tegenstanders (ook in eigen gelederen) staan te trappelen om alle grond onder de voeten weg te schoffelen. Wantrouwen, argwaan, zelfs paranoia beheersen daarom het denken en handelen van veel machthebbers – zeker als ze al langer aan de macht zijn. En als het allemaal verloren is, zoals op 30 april 1944 in Duitsland, slaat de leider de hand aan zichzelf om maar niet in handen te vallen van de veroveraar die het lijk door de straten zal slepen als teken van de overwinning, of het omgekeerd ophangt aan een brug zoals de voormalig bondgenoot in Italië.
Dan opeens blijkt hoe rot de taal was die deze nieuwe machthebbers hebben bedacht om hun maatschappij opnieuw gestalte te geven. Het omgekeerde vindt ook plaats: woorden worden verboden omdat ze niet in het plaatje passen van de ideologie van de heersers. De VS is een goed voorbeeld: talloze woorden zijn nu verboden en als ze voorkomen in een aanvraag voor subsidie is dat al reden genoeg om deze aanvraag meteen af te wijzen. Ook al betreft het een belangrijk wetenschappelijk onderzoek met grote impact.
Jetzt sind die Lippen des Dichters
Ein leerer Horizont
Vögel Kinder und Frauen können nicht wohnen
in den traurigen Scherben der Stadt
im erkalteten Flaum des Asche
Zbigniew Herbert
Uit: Drei Gedichten aus dem Gedächtnis III
Hieruit blijkt maar weer eens hoe machtig de inzet van taal kan zijn dat ervoor wordt gevreesd. De concentratiekampen van Stalin zaten vol met dichters en kunstenaars omdat de heersende macht bang was voor de kracht van het gedicht. De bijbel is een grote verzameling gedichten met opruiende taal die menig dictator in het verkeerde keelgat zou schieten. Denk aan de woorden van de profeten Jesaja, Jeremia, Ezechiël, Amos en Hosea om er maar enkele te noemen. Bijvoorbeeld uit: Jesaja 5:
Wee degenen die zich huis na huis toe-eigenen, die akker na akker samenvoegen, tot er voor niemand meer ruimte is en zij alleen het land bewonen.
Ik hoor de HEER van de hemelse machten zweren: ‘Al die huizen zullen tot puin vervallen, zelfs de grootste en mooiste worden niet meer bewoond.
Een uitgestrekte wijngaard levert amper wijn op, een berg zaaigoed maar één zak graan.’
Wee degenen die ’s ochtends in alle vroegte naarstig op zoek gaan naar drank, die zich tot diep in de nacht door wijn laten benevelen. Bij al hun drinkgelagen klinkt muziek van lier en tamboerijn, van trommel en fluit. Maar voor de daden van de HEER hebben zij geen oog, wat hij tot stand brengt zien ze niet. Daarom gaat mijn volk in ballingschap, zonder in te zien waarom. Hun edelen komen om van de honger, de massa versmacht van dorst. Het dodenrijk opent zijn keel, het spert zijn muil wijd open. Daar verdwijnt de bloem der natie, verzinkt de massa, daar verstommen de druktemakers en feestvierders. Zij worden vernederd, ze moeten buigen,
wie trots was, zal de ogen neerslaan.
De HEER van de hemelse machten houdt het recht hoog, de heilige God toont zich heilig in zijn gerechtigheid.
De schapen zullen grazen als op hun eigen grond, rondzwerven tussen de puinhopen van de rijken. Wee degenen die de straf naar zich toe halen
met de touwen van onrecht, en de zonde met de dissel van een wagen; die smalen: ‘Laat de HEER opschieten en zijn werk afmaken. Wij willen het nu wel eens zien. Laat de Heilige van Israël komen met zijn plan en het uitvoeren, zodat we het eindelijk weten.’
Wee degenen die het kwade goed noemen en het goede kwaad, die het licht tot duisternis maken en het duister tot licht, die van zoet bitter maken en van bitter zoet.
Wee degenen die wijs zijn in eigen ogen, die naar eigen oordeel verstandig zijn. Wee degenen die helden zijn in het drinken, die dapper zijn als er wijn wordt geschonken, die voor een geschenk de schuldige gelijk geven en de rechtvaardige beroven van zijn recht. Daarom, zoals kaf door vuur wordt verteerd en dor gras in vlammen opgaat, zo zal hun wortel verrotten en hun bloesem verwaaien.
Zij verwierpen het onderricht van de HEER van de hemelse machten, en verachtten de woorden van de Heilige van Israël.
Of de profeet Amos – zijn woorden liegen er niet om als hij tegen de rijke vrouwen tekeer gaat en tegen het volk van Israel
Uit Amos 4:
Vrouwen, luister naar deze woorden! Jullie zijn als vette koeien die de berg van Samaria kaalgrazen: jullie onderdrukken de zwakken, mishandelen de armen en zeggen tegen je man: ‘Breng ons iets te drinken!’ God, de HEER, zweert bij zijn heiligheid: Weet dat de dagen niet ver zijn dat jullie als vissen met hengels worden opgehaald, en wie er dan nog overblijven met haken. Eén voor één worden jullie door de bressen in de stadsmuur naar buiten gedreven en naar Harmon weggeslingerd – spreekt de HEER.
Uit Amos 5:
Jullie verachten hen die in de poort het recht verdedigen, jullie verafschuwen hen die de waarheid spreken. Jullie vertrappen de zwakken en eisen een deel van hun graan op. Daarom: huizen van steen hebben jullie gebouwd, maar je zult er niet in wonen; prachtige wijngaarden hebben jullie geplant, maar je zult er geen wijn van drinken. Want ik weet hoe talrijk jullie misdaden zijn, hoe groot jullie zonden: jullie keren je tegen de onschuldigen, jullie ontvangen steekpenningen, jullie ontnemen de armen in de poort hun recht.
Alle religieuze Joden die deze woorden horen zouden toch moeten gaan nadenken over het brute geweld dat de Israelische regering nu toepast in Gaza tegenover het Palestijnse volk. Daarvoor is geen enkele religieuze legitimatie – ook beroepen ministers uit dit moordenaarskabinet zich op hun religieuze achtergrond en volgen ze trouw, zo denken ze, de religieuze voorschriften. Het blijven moordenaars – erger nog dan de vervloekten bij de profeten van Israel.
Dezelfde kritiek kun je leveren op de christenen in de VS en elders in de wereld die wegkijken bij al dit geweld, die hypocriet staan te bidden voor het mannetje in het Witte Huis en die net als de moordenaar uit het Kremln tijdens de feestdagen kaarsjes opsteken met een vroom smoelwerk.
Voor dit soort lui is er geen pardon, ze zullen vallen onder het oordeel.
XXX
El que espera desespera,
dice la voz popular.
¡Qué verdad tan verdadera!
La verdad es lo que es,
y sigue siendo verdad
aunque se piense al revés.
Antonio Machado
To hope is to be disappointed,
says the common man.
There’s a lot of truth in that!
The truth is what it is,
and it continues to be true
even when turned on its head.
Met oude woorden maken we nieuwe woorden. Nieuwe woorden worden oud en raken vergeten. Met oude denkbeelden voeden we de nieuwe. Met de nieuwe vergeten we de oude. Maar ondanks de dynamiek waarin woorden tot leven komen en verdwijnen blijft er een geheime kracht in hen schuilen die mensen kan inspireren. Ten goede en ten kwade. Dat geheim is tot op de dag van vandaag nog niet opgelost. Zelfs met “Engelanmut” (de bekoorlijkheid en elegantie van de engelen) komen we er niet uit.
Misschien kunnen we iets leren van de woorden van Antonio Machado die ondanks de beknoptheid van dit vers toch een overvloed aan betekenissen leveren in de verschillende vertalingen.
XXIX
Caminante, son tus huellas
el camino, y nada más;
caminante, no hay camino,
se hace camino al andar.
Al andar se hace camino,
y al volver la vista atrás
se ve la senda que nunca
se ha de volver a pisar.
Caminante, no hay camino,
sino estelas en la mar.
Antonio Machado
Wanderer, your footprints
are the path, and nothing else;
wanderer, there is no path,
you make the path as you walk.
As you walk you make the path
and when you look behind
you see the trail that you never
will return to tread again.
Wanderer, there is no path,
only wakes on the sea.
Traveler, your footprints
are the only road, nothing else.
Traveler, there is no road;
you make your own path as you walk.
As you walk, you make your own road,
and when you look back
you see the path
you will never travel again.
Traveler, there is no road;
only a ship’s wake on the sea.
Wandelaar, je sporen
zijn de weg, en zij alleen;
Wandelaar, er is geen weg,
De weg ontstaat in het gaan.
Gaandeweg ontstaat de weg,
en als je omkijkt zie je het spoor dat
nooit meer betreden zal worden
Wandelaar, er is geen weg
slechts een schittering in de zee.
Wandelaar, je sporen
zijn de weg, en zij alleen;
wandelaar, er is geen weg,
de weg ontstaat in het gaan.
Gaandeweg ontstaat de weg,
en als je omkijkt
zie je de baan die nooit meer betreden zal worden.
Wandelaar, er is geen weg,
slechts een kielzog in de zee.
Reiziger, je eigen sporen
zijn je weg en niets dan dat.
Reiziger, er is geen weg,
er ontstaat een weg al lopend.
Al lopend ontstaat je weg,
en bij ’t wenden van de blik
is het pad te zien dat niemand
ooit opnieuw betreden zal.
Reiziger, er is geen weg,
slechts een spoor van schuim op zee.
Reiziger, de weg, dat zijn jouw voetsporen,
en niets meer;
Reiziger, er is geen weg:
de weg maak je zelf door te lopen.
Al lopend wordt de weg gemaakt,
en kijk je achterom,
dan zie je het pad
dat je nooit meer zult begaan.
Reiziger, er is geen weg,
alleen het spoor van een schip op zee
(vertaling: Jules Grandgagnage, 2024)
Wanderer, deine Spuren
sind der Weg, sonst nichts;
Wanderer, es gibt keinen Weg,
Weg entsteht im Gehen.
Im Gehen entsteht der Weg,
und schaust du zurück,
siehst du den Pfad, den du
nie mehr betreten kannst.
Wanderer, es gibt keinen Weg,
nur eine Kielspur im Meer.
Deutsch von Erna Brandenberger
John Hacking
1 mei 2025
betekenisgeving & levenshorizon 