Ballingschap

Ballingschap

Salve Regina

Salve, Regina, Mater misericordiae,

vita, dulcedo, et spes nostra, salve.

Ad te clamamus, exsules filii Evae.

Ad te suspiramus, gementes et flentes

in hac lacrimarum valle.

Eia, ergo, advocata nostra, illos tuos

misericordes oculos ad nos converte;

et Iesum, benedictum fructum ventris tui,

nobis post hoc exilium ostende.

O clemens, O pia, O dulcis Virgo Maria.

Wees gegroet, koningin, moeder van barmhartigheid;

ons leven, onze vreugde en onze hoop, wees gegroet.

Tot u roepen wij, ballingen, kinderen van Eva;

tot u smeken wij, zuchtend en wenend

in dit dal van tranen.

Daarom dan, onze voorspreekster,

sla op ons uw barmhartige ogen;

en toon ons, na deze ballingschap,

Jezus, de gezegende vrucht van uw schoot.

O goedertieren, o liefdevolle, o zoete maagd Maria.

De aarde een grote gevangenis? En wij mensen, zuchtend en smekend in dit oord van ballingschap, dal van tranen? Waar zijn we dan thuis? Wanneer komen we thuis als we nu niet aarden in wat ons omgeeft? Zijn we (samen met Adam&Eva) verdreven uit het (aardse) paradijs en is die mogelijkheid voorgoed aan ons bestaan onttrokken als een reële optie? Was er wel een paradijs, en is het de moeite waard om hier naar terug te verlangen terwijl je nauwelijks een idee hebt van wat het voorstelt?

Ik weet het niet. Ik geloof niet in de existentie van een paradijs. Ik ken alleen de aarde. Soms een tranendal maar soms ook plek van vreugde, van overweldigende vreugde zelfs. Overwinningen en nederlagen horen bij elkaar. Het gaat op en af, vreugde en verdriet, smart en lach. Het begeleidt ons alle dagen van ons leven. Soms valt het mee, soms zit het tegen. “Even Apeldoorn bellen” helpt niet echt want dan krijg je hoogstwaarschijnlijk een mechanische doorverwijsstem en vervolgens iemand die je een polis aan wil smeren, alsof een afgesloten verzekering je zal behoeden voor onheil en rampspoed. Behoeden, dat is er niet bij, vergoeden achteraf is maar helemaal de vraag, want de agent let op de kleintjes en de cliënt moet aantonen waar hij/zij recht op heeft. Sommige rampen zijn met geen mogelijkheid te vergoeden: de dood van een geliefde, een ernstige levensbedreigende ziekte, een dodelijk ongeluk, slachtoffer van een terroristische aanslag of natuurramp. Van Apeldoorn bellen word je dus niet veel wijzer. En het zet ook al geen zoden aan de dijk als je op zoek bent naar een zinvolle invulling van je leven in dit tranendal vol smart en lach.

Het lied doet een appèl aan Maria om haar zoon te tonen, niet meteen, maar na de ballingschap. Maria, als voorspreekster, als pleitbezorgster voor ons, wij die in de armzalige positie misschien verkeren dat wij niet kunnen opkomen voor ons zelf. Maar wanneer zal dit uur des oordeels, deze keuring dan plaatsvinden? Wanneer worden we gewogen. Heel wat christenen geloven nu weer vurig in de terugkeer van de Messias zoals dit wordt beschreven in het boek Openbaring van Johannes. Eliane Pagels laat in een kleine studie (Apokalypse: Das letzte Buch der Bibel wird entschlüsselt, 2012 (CH. Beck) zien hoe het mogelijk was dat dit (eigenlijk gnostische) boek in de canon van de bijbel werd opgenomen en waarom het populair werd. Vanaf het begin al werd het boek gelezen vanuit de context van de lezer en met die context veranderde ook de interpretatie van de noodlotstekens en de negatieve beelden. Elke eeuw heeft wel een of meerdere periodes gehad waarvan de gelovigen dachten dat de eindtijd spoedig zou aanbreken. Maar we zijn bijna 2000 verder en er is geen wolkje aan de horizon dat erop wijst. Rampspoed vindt al plaats zolang de mensheid op deze aardkloot rondhuppelt en gruwelijke en verderfelijke rampen, veroorzaakt door menselijk handelen (genocide en noem maar op) is van alle tijden. De Messias heeft nog geen aandrang gevoeld om hier een eind aan te komen maken en zal dit ook niet doen.

In die zin is de verwachting van de Messias of een Messias dan ook een valse want het is niet aan de mens gegeven om tijd noch uur te kennen zoals Jezus fijntjes laat weten. De komst van de Messias zou trouwens het einde betekenen van de menselijke vrijheid. Dus ook het einde van de mens want vrijheid is onlosmakelijk met zijn lot verbonden. Het einde van de geschiedenis zou zijn aangebroken als van hogerhand uit de hemel wordt ingegrepen. Al deze apocalyptiek versta ik dan ook als troostliteratuur. Een poging om tegen de klippen op van de wanhoop en het gruwelijke lijden troost en een beetje hoop te bieden. Anders kan ik ook niet de bede aan Maria verstaan, en hierin klinkt ook door hoe een moedergodin vereerd werd in de tijd voor het christendom. Al die hartstocht, al dit streven en verlangen van de geslagen mens is overgegaan op Maria, een waardige plaatsvervangerster van de Dees Mères, moedergodinnen, vruchtbaarheidsgodinnen uit het Oude Griekenland, Egypte en Rome. Strikt bijbels gezien, afgaande op de canon van boeken uit de bijbel is er geen enkele reden voor om Maria deze plek te geven. Als moeder van Jezus treedt ze slechts in de marge op en pas veel later krijgt ze een theologische erestatus als moeder van God, Theotokos (God-baarster). Is dat laatste een reden om Maria dan maar buiten spel te zetten en de verering te verbieden of te negeren? Ik vermoed van niet want ze draagt bij aan een diepe en existentiële behoefte van de mens: je nood voorleggen aan een moeder, je klacht voordragen aan iemand die luistert. De vader – en de moederbeelden in de menselijke geschiedenis hebben beiden een eigen dynamiek en in de cultuur komt dit tot uiting, maar de moeder neemt voor velen de hoogste plaats in en dat zal zeker samenhangen met het feit dat wij uit een moeder geboren zijn. Als in de naaste toekomst de reageerbuis een nog belangrijker rol zal vervullen bij de voortplanting en ook de tijd van de zwangerschap daarna (misschien ook kunstmatig), dan verandert misschien ook het moederbeeld van de mens en krijgen we een nieuwe species. Met heel andere verlangens en noden wellicht.

Zo is het gedragen en gebaard worden door de moeder, het gestild worden door de moederborst en de opvoeding daarna (de vader komt ook in beeld) een periode van beslissende invloed volgens mij op de relatie met een moeder en met Maria als moeder. De diepste band tussen kind en moeder komt in de aanroeping van Maria aan het licht en op ondoorgrondelijke wijze maakt dit heel veel energie in mensen los. De cultuur en de eeuwenlange verering van Maria is daar het bewijs voor. Mooi toch dat een religieuze verering, een smachten om troost, erbarmen en liefde zo’n sterke lichamelijke basis heeft. Dat de zwangerschap garant staat voor religieus verlangen.

John Hacking

29 juni 2015