“Voor mij, is wat de mensen vaderland noemen, niet in de vouwen van een vlag opgeborgen, noch is het een land met grenzen. Mijn vaderland: dat zijn mijn gedachten en dromen, zij zijn enkel mijn landgenoten, waartoe ik hoor. Ik vind dat allen, die ons met geweld in een land willen opsluiten, een te nauwe blik hebben. Wij zijn al ongelukkig genoeg, dat men ons ertoe veroordeeld heeft, met een bepaalde taal en een bepaald denken ter wereld te komen – men hoeft ons daarom geen bepaalde liefde voor te schrijven.”
Paul Valéry, brief aan Albert Dugrip (1889)
Land en eer, volk en vaderland – het spook van het nationalisme – verpakt als angst voor het vreemde en de vreemdeling waart door het land. Vreemdelingenhaat, bekrompenheid, racisme, en geloven in de eigen suprematie – dat is wat doorklonk en klinkt in veel verkiezingscampagnes van de afgelopen tijd – met als koploper de zelfbenoemde kampioen van de democratie: de VS.
Rusland, Polen, Hongarije, Turkije en nu de VS die zich in dit rijtje heeft geschaard van staten waar geldt: ‘ik eerst’! Zal Frankrijk volgen, Duitsland en Nederland? Brexit ging en gaat gepaard met geweld en discriminatie van buitenlanders; opeens heeft men een alibi om af te geven op anderen want de leiders doen het ook. Mutsen met varkenskoppen: het zegt genoeg! De vijand is onder ons en we moeten hem vooral niet zijn gang laten gaan – nu is het voor eens en voor altijd genoeg – roepen de politici die hier garen bij willen spinnen. Maar wat ze breien is een amalgaam van leugens, valse verwachtingen, kiezersbedrog en narcistische eigenwaan. Klusjes zullen worden geklaard, het land opgeschoond, de elite aan de kant gezet – wie dat dan ook moge zijn. De grote afrekening. Aan de verkeerde kant van de geschiedenis staan wacht hen die nog horen tot het nepparlement, de neprechtbank en de nepstaat– Kortom dreigende taal. Hoe nep kun je zijn, als je zelf meedoet en er een flinke boterham aan verdient en de belastingbetaler op kosten jaagt omdat je moet worden bewaakt tegen de agressie die je zelf hebt uitgelokt.
Democratie is ook: een president die miljonair is en die enkel andere zeer rijken benoemt in zijn kabinet in de VS. Het land wordt stilaan een meritocratie. Hoe kun je nou als arme, als kleine middenstander hopen en verwachten dat deze bubs van rijken jou gaan helpen? Dat gelooft toch niemand, dan ben je wel heel heel heel erg naïef. Wie het dichtst bij het vuur ziet warmt zich het beste. Een waarheid als een koe en zo oud als de mensheid. We zullen het zien wat er terecht komt van al die beloftes. Ik vermoed dat enkelen zullen profiteren, maar zeker niet de grote massa’s, zeker niet alle zwarten die al eeuwen zijn achtergesteld in de VS. Zeker niet de indianen die al eeuwen als tweederangs burgers worden behandeld in de VS en zeker niet al die illegale en legale immigranten die aan de onderkant van de maatschappij de vuile klusjes opknappen in de VS. Een verenigd land, van staten, innerlijk verdeeld en dat al jaren. De christelijke saus waarmee de politici hun machtsaanspraken larderen kan dit niet verhelen. Het zijn de christenen die zweren in de naam van God, die Jezus aanhangen met hun hele ziel, die abortus en homoseksualiteit tot de ergste zonden rekenen maar die wel een huis hebben vol wapens waarmee je zelf een auto van de weg kunt blazen.
Op de vleugels van het populisme aan de macht komen en daarna jezelf en je omgeving verrijken, dat is wat we zien gebeuren: Rusland, Turkije, Hongarije en nu de VS – en dan kijk ik nog niet naar de massamoordenaar aan de macht op de Filipijnen of in Syrië, of de dictators in tal van Afrikaanse landen die verknocht zijn aan de macht en denken dat ze ermee getrouwd zijn. En China? Dat is een groot controle-apparaat – censuur als dagelijks voedsel – opdat de burger maar niet teveel eisen stelt. Dat is de wereld anno 2016. Dat is ook de wereld – maar niet de enige!
Hermann Schmitz, een Duitse filosoof, schrijft dat het individu gevoelig is voor sferen. Mijn lijflijke dispositie, dat wil zeggen, mijn vatbaarheid vanuit mijn lijf voor mijn omgeving bepaalt hoe ik mij voel en hoe ik mij ga gedragen. Hangt er bijvoorbeeld een dreigende sfeer in de lucht, dan vertoon ik waarschijnlijk symptomen van angst en bezorgdheid. Ben ik opgelucht omdat het mooi weer is of voel ik me down omdat het lang donker is, dan is dat een gevolg van mijn lijfelijke dispositie. Met mijn lijf (en dat is niet hetzelfde als het lichaam) voel ik de dingen aan, reageer ik op situaties en voel ik me wel of niet thuis in de wereld.
Zie: Schmitz, Hermann, Leib und Gefühl. Materialien zur einer philosophischen Therapeutik, Bielefeld, Locarno 2008, (Edition Sirius)
Als we die invloed van sferen, van atmosferen toepassen op onze geschiedenis kun je misschien ontdekken waarom het zo moeilijk is om je hieraan te onttrekken en waarom deze sferen een heel land en een heel volk (zelfs een heel continent) kunnen kleuren. En nu zelfs omdat we globaal leven een hele wereld.
Hierin zou een verklaring kunnen liggen voor het feit dat hele volken enthousiast naar een oorlog toerennen: iets wat we hebben kunnen zien in de euforie voor de Eerste Wereldoorlog: er hing een spanning in de lucht, er moest iets gebeuren, er zou en moest een grote ontlading komen. Oorlog als oplossing voor alle problemen en ontlading voor alle opgedane frustraties. En het zou voor kerst weer zijn afgelopen!
Maar het gevolg was 4 jaar ellende, miljoenen doden en niet veel later als effect van dit alles weer een Tweede Wereldoorlog.
Na de Eerste Wereldoorlog zien we jaren van losbandige decadentie in het Duitsland van de Weimarrepubliek: afreageren. Vooral de ellende vergeten die de oorlog bracht. Dan in die periode ook de instorting van de beurs in de VS en in Europa met grote financiële gevolgen en armoede voor velen: opnieuw de voedingsbron voor veel onvrede. Opkomende facistische partijen maken daar dankbaar gebruik van. Het volk levert zich uit aan de mooie beloftes van een staat, een leider, een volk en vooral een eeuwige en machtig rijk waar het goed toeven is – en geeft hen de macht in handen. We kennen de gevolgen en we hebben er nog dagelijks last van want de miljoenen die vermoord en vergast zijn hebben hun sporen nagelaten in onze samenleving. Dan na de Tweede Wereldoorlog de anti-autoritaire bewegingen: flower power, hippies, het einde aan het geloof in het gezag van de overheid, of van de vaders (de vaderloze samenleving), kortom de mensen die het altijd al voor het zeggen hadden. Ook dat is nu alweer weggeëbd of misschien wel getransformeerd want de protesterenden van toen zijn de ambtenaren en de zogenaamde vermaledijde elite van nu.
En dan opeens, zo lijkt het, als een duvel uit een doosje, als je de media mag geloven, laaien de sentimenten en emoties weer op (want de “boze witte burgers” willen de macht grijpen – staat in de krant). Ná de bankencrisis, ná de zelfverrijking van de financiële sector (en het gaat maar door met de bonussen), het bedrog van de politici (want ze leveren niet wat ze beloven en voeren alleen maar bezuinigingen door – dankzij en ondanks de crisis op de financiële markten). En dan nog het Europa dat de burgers knevelt met wetten en wetjes, met voorschriften en andere ‘ongein’ zonder dat de burger hier iets aan kan doen. (Wat natuurlijk onzin is, want wie kiest de politici, wie zorgt dat ze hun werk goed doen, wie wil moeite en tijd stoppen in democratiseringsprocessen ten behoeve van een verenigd Europa?) – (Wie controleert de ambtenaren en de politici als ze sjoemelen met CO2 uitstoot, subsidies etc. etc. etc.). Met als klap op de vuurpeil: de vluchtelingencrisis. Vluchtelingen die geweld, huis en haard moeten ontvluchten omdat ze willen overleven, en vluchtelingen die op de vlucht zijn voor hun armoede thuis en die hopen hier in het walhalla terecht te komen. Dat valt dan vies tegen. Arm, arm Europa, overspoeld met vluchtelingen. En we hadden het al zo zwaar.
Ik beschrijf een sfeer – dat is duidelijk, een sfeer gebouwd op componenten, op emoties, op inkleuring van de werkelijkheid en op de berichten die in de media verschijnen en die elkaar versterken en bevestigen. Net zoals de aanhangers van groeperingen voortdurend hun eigen gelijk bevestigen. Daarom zou ik zeggen: onderschat de sferen, de atmosfeer niet, waarin mensen gedijen en die ze in stand houden en voeden. Want dat is wat gebeurt: je ziet wat je al weet, je herkent waar je al van overtuigd bent. Ook met nepnieuws – want nepargumenten veranderen daar niets aan. Veel is op angst voor het eigen hachie, op kortzichtigheid en vaak op domheid gekoppeld aan eigenbelang gebaseerd (extreme bijvoorbeelden zijn de Klu Klux Klan of de Boston Teaparty en andere clubs zich zich baseren op het fascistoïde gedachtengoed en racisme) omdat men niet kan en niet wil kijken verder dan de eigen context en het eigen gelijk.
Wat hier gebeurt, als we zo geraakt worden door de sfeer die er heerst, is dat we eigenlijk teveel aan het navelstaren zijn, – zo noem ik het maar – teveel gericht op onszelf en onze kleine wereld. Natuurlijk is dat terecht – want het gaat om ons. Maar de wereld is groter en wij maken door ook deel van uit. Het gaat niet alleen om ons. Wat er ook gebeurt en waar de kranten ook elke dag vol mee staan, ik noem: De tegenslagen en vooral de onzekerheid (ook als gevolg van aanslagen en oorlogen) slaan ons uit het veld. Het verlies van banen, het verlies van koopkracht (opeens hebben we zorgen in plaats van ongebreideld kunnen uitgeven – opeens staan de huizenprijzen onder water en zitten we met schulden). De dreigende opwarming van de aarde die als een zwaard van Damocles boven onze hoofden hangt: we worden er niet blij van. En ook niet van de geslaagde propaganda van IS en de islamistische facistoïde partijen die de martelaarsdood voor Allah prediken boven alles en de verovering van de wereld in naam van Allah. De niets ontziende oorlog in Syrië (waar we niets aan kunnen doen en niets aan willen doen als je de politici mag geloven – waarom sturen we dan wel wapens en bewapenen wij groepen?) en de onzichtbare oorlogen in Jemen en in Afrika (o.a. Soedan, Mali) en de gevechten tegen Boko Haram en andere radicale groepen.
Zie hier het mengsel dat de sfeer verziekt, ook onze kerstsfeer, dat wat de kleur bepaalt van onze stemming en ons gevoel. Roepen dat het de schuld is van de Islam, dat de Koran moet worden verboden en de grenzen gesloten, en weg uit Europa, is wel heel makkelijk. Alsof alle problemen dan als sneeuw voor de zon zijn verdwenen. De aanslagen in Frankrijk en Duitsland, in Turkije, in Irak (maar dat is ver weg, net als Pakistan en Afghanistan) maken ons bang. Je kunt geen theater, geen kerstmarkt, geen bioscoop meer bezoeken zonder angst.
Maar het is wel de wereld waarin we leven. De wereld waarin miljarden omgaan in de wapenindustrie. De wereld waarin honderdduizenden en meer sterven door wapengeweld – in grote en kleine oorlogen, in drugsoorlogen – maar ook bij huiselijk geweld (VS) en door mensen die doorslaan (Breivik). Dit is onze wereld: we geloven vooral in geweld, in wapens, in de verdediging van onze belangen en we hebben er alles voor over – als je de woorden mag geloven van de voorstanders van wapenbezit in de VS. Waarom dan zeuren? Als je met vuur speelt brand je je vingers. Als je gevaarlijk wilt doen, kom je af en toe op de blaren te zitten. Geweld roept tegengeweld op, wie wind zaait zal storm oosten. Ook al zo oud als de mensheid. Hebben we daarom niets in handen, moeten we ons maar door de sferen laten bepalen en door al het negatieve nieuws, dat maar de helft of slechts een derde laat zien van wat er werkelijk is?
Augustinus, heel lang geleden zegt in een preek: ‘En daarom zeg ik, broeders en zusters: bid zoveel u kunt. Er is een overvloed aan slechte dingen en dat heeft God zelf toegelaten. Was er maar geen overvloed aan slechte mensen, dan zou er ook geen overvloed zijn aan slechte dingen. Het zijn slechte tijden! Het zijn moeilijk tijden! Dat zeggen de mensen tenminste. Laten we liever goed leven, dan worden de tijden vanzelf goed. Wij zijn de tijden. Zoals wij zijn, zijn de tijden.’
(preek 80) in Bert Blans (red), De ontdekking van het innerlijk. De actualiteit van Augustinus, Nijmegen 2012 (Valkhofpers) p. 88
Wij zijn de tijden – wij bepalen het heden, het hier en nu. Ieder zijn eigen God en wij voor ons allen. Dat wij – dat moeten we samen waarmaken – en communiceren hoe wij geïnspireerd kunnen raken door onze eigen persoonlijke God. Zoals José Angel Valente schrijft in zijn gedicht: Over het heden! Of zoals bisschop de Korte oproept om het positieve te onderschrijven in zijn zeer lezenswaardige en te behartigen kerstboodschap. Dan wordt het misschien nog een betere tijd in de komende jaren. Met een sfeer – een leefatmosfeer – waarin ieder zich goed en prettig voelt. Veel inspiratie in deze donkere, donkere dagen voor kerstmis.
John Hacking
20 december 2016
Over het heden
Se freres vous clamons, pas n’en devez
Avoir desdaing, quoy que fusmes occis
Par justice.
BALLADE DES PENDUS
Ik schrijf uit een schipbreuk,
uit een teken of een schaduw,
een afgebroken leegte
die opeens volloopt met dreigend licht.
Ik schrijf over het heden,
over de noodzaak om een testamentaire orde aan onze gebaren
te geven,
om door te geven in de naam van de vader,
van de kinderen van de vader, –
van de duistere kindskinderen,
van hun spoor op aarde,
tenminste een spoor van de liefde die we ondervonden
in het holst van de nacht,
van de klacht of de vlam die de mens zowel verheft
tot de gretige tijd van de god
als zijn paleizen, kudden en rijkdommen verwoest
tot aan de scherf en de zweer van Job de vrijwillige.
Ik schrijf over het heden.
Ik schrijf in geheimtaal,
want wie zou ons nog de sleutel kunnen geven
van alles wat we moeten zeggen.
Ik schrijf over de adem van een nog vormeloze god,
over een nog niet voltrokken openbaring,
over de blinde afgezant
die generaties lang onze naam zal dragen.
Ik schrijf over de zee,
over de zee die zich terugtrekt en op het strand
versteende vormen achterlaat
of trillende restanten van andere levens.
Ik schrijf over de breedte van de pijn,
over wat we verwoest hebben,
vooral in onszelf,
opdat niemand ooit nog zo’n muren van haat
kan optrekken.
Ik schrijf over de walmende ruïnes van ons geloof,
met geheime woorden,
over een blind maar trefzeker visioen,
waarvoor onze ogen amper zijn geboren.
Ik schrijf uit de nacht,
uit de eindeloze voortgang van de schaduw,
uit de enorme schaal van ontelbare getallen,
uit de trage, eindeloze beklimming,
uit de onmogelijkheid het samenzwerende licht te voorspellen,
de aarde te voorvoelen, het einde,
en tenslotte de zekerheid van het langverwachte.
Ik schrijf uit het bloed,
uit zijn getuigenis,
uit de leugen, de inhaligheid en de haat,
uit de schreeuw van de honger en de onzienlijke wereld,
uit de veroordelende rand van de soort,
uit het zwaard dat die soort dodelijk kan treffen,
uit de draaiende leegte beneden,
uit het aangezicht van de bastaard,
uit de hand die zich ondoorzichtig sluit,
uit de volkerenmoord,
uit de kinderen eindeloos gestorven,
uit de boom in zijn wortels gewond,
uit de verte,
uit het heden.
Maar ik schrijf ook uit het leven,
uit zijn krachtige schreeuw,
uit de geschiedenis,
niet uit zijn neergekogelde waarheid,
uit het gelaat van de mens,
niet uit zijn neergehaalde woorden,
uit de woestijn,
want daaruit komt een nieuw protest,
uit de menigte mensen die honger en vervolging
lijden en hun rijk zullen vinden,
want niemand kan het hun afpakken.
Ik schrijf uit onze beenderen
die de regen zal wassen,
uit ons geheugen
dat blij grasland wordt voor de hemelse vogels.
Ik schrijf van op het schavot,
nu en in het uur van onze dood,
want we worden hoe dan ook terechtgesteld.
Ik schrijf, broer van een komende tijd,
over alles wat wij op het punt staan niet te zijn,
over het donkere geloof dat ons stuwt.
Ik schrijf over het heden.
José Angel Valente
betekenisgeving & levenshorizon 