Het zelf dat in het lichaam woont en dat lichaam is kijkt meestal verder dan zijn neus lang is. Hij kijkt met de ogen van het lichaam naar de wereld om het heen. En het fantaseert, projecteert, verlangt, verwacht en hoopt op een betere context, op betere omstandigheden als het zelf niet kan uitgroeien zoals het bedoeld is. Verhalen en beelden leveren inhoud om een wereld te beschrijven die niet hier – niet daar – maar ergens buiten de werkelijkheid aanwezig zou kunnen en moeten zijn: een utopische plaats, een utopische tijd.
Ernst Bloch heeft hier uitgebreid over geschreven en noemt het utopische denken ook een wezenskenmerk van de mens en dus ook van het zelf. Michel Foucault gebruikt dit begrip als opstapje, deze niet-plaats, de situatie die er nog niet is, maar die misschien komt, hoewel? – om een nieuw begrip, de andere plaats, de heterotopie te lanceren. Anders, maar een plek die wel existeert. Dit in tegenstelling tot de niet-plaats die misschien wel nooit zal aanbreken.
Is het Rijk Gods zoals de evangeliën aankondigen een utopie of een heterotopie? Is de hemel een werkelijk existerende heterotopie, onzichtbaar voor onze ogen, maar wel degelijk existent voor hen die geloven? Een soort van parallelle realiteit? Of is ook dat een utopie, een plek die er eigenlijk materieel gezien niet is? Hemel en aarde, een paar zo oud als de mensheid. De aarde kennen we, die is reëel, maar de hemel? Een hersenspinsel, een religieus verzinsel, hoop voor bange mensen? Als de hemel eerst en vooral een vorm van utopie is heeft deze invulling van het verlangen van mensen wel ontzettend veel invloed gehad op de geschiedenis van mensen. Religieuze systemen zijn erop gebouwd. Hele godsdiensten verklaren de hemel tot fundament van hun systeem. Velen treden als profeten, als sprekers op namens de hemel en de God of goden die deze hemel of hemelen bevolken.
Als de hemel nu eens een product is van het utopische zelf, het zelf dat niet zonder utopie kan leven omdat de aardse existentie te beperkt is en te kortstondig? Omdat het leven op aarde teveel lijden kent en smart en het zelf daarom behoefte heeft aan troost, een tegemoetkoming aan al dat lijden in de vorm van een hemelse beloning? Wie zal het zeggen. Als dit waar is, zou je utopie en het utopische verlangen een waar onderdeel van het zelf en het zelfbewustzijn kunnen noemen, Dan maakt de utopie of je wil of niet deel uit van de menselijke existentie.
Een argument om dit te onderschrijven bestaat ook in de existentie van het messiaanse streven, het messianisme, het geloof in de redding door een messias. De wereld moet en kan worden verlost van haar onvolmaaktheid en beperktheid. Wij mensen kunnen dat niet maar de hemel zal een messias sturen. Dit verlangen wordt ook naar mijn inzien manifest in alle vormen van het streven naar bevrijding, in politiek partijen en ideologieën die een nieuwe vaak utopische samenleving voorstaan waarin al het oude voorbij zal zijn. Hoe heftiger de verwerping van het hier en nu, hoe groter het verlangen naar verandering, hoe meer inzet ook om dat te bereiken, hoe sterker het utopisch handelen van het zelf. Utopie en messiaans verlangen zijn twee handen op een buik. En omdat de messias uitblijft, de hemel heeft nog geen zin om hem te zenden, nemen we zelf maar het heft in handen, zoals onze roemruchte Karl Marx voorschreef. Het gevolg kennen we: het communisme en het socialisme, maar ook het facisme en het kapitalisme, zij allen hebben de utopie niet verwezenlijkt. Velen zijn ervoor gestorven maar de wereld is er niet beter door geworden. Het utopische zelf draagt een potentieel met zich mee dat uiteindelijk zich tegen het zelf keert. Een zelfvernietigingsdrang als de utopie niet wordt bereikt. Hitler was daarvan een sprekend voorbeeld. Het Duitse volk kon ondergaan want het wat het niet waard geweest, zo zijn woorden op het einde van zijn leven. Utopie en utopisch handelen is dus niet zonder gevaar. Vooral ook niet als de grenzen uit het oog worden verloren, als het verlangen sterker wordt dan de werkelijkheid zoals die zich opdringt zodat kost wat kost de nieuwe doelen behaald moeten worden. Dan vliegt het utopische zelf uit de bocht en is de hel het resultaat in plaats van de hemel.
John Hacking
25-2-2013
betekenisgeving & levenshorizon 