Vertaling

Taal en vertaling van je emoties en van de ervaren werkelijkheid

Gisteren merkte Paul van Tongeren bij zijn afscheidsrede als hoogleraar filosofie op dat het soms moeilijk is om de juiste taal te vinden om je ervaringen uit te drukken. In zijn betoog ging het daarbij om het gevoel van dankbaarheid en dank, zeker als het iets heel groots betreft zoals de geboorte van een kind of een andere geweldige ervaring.

Het vinden van taal om je gevoel en je ervaring uit te drukken is een vraag die mij voortdurend bezig houdt. Niet alleen omdat de taal ons een soort van houvast geeft door de betekenissen die wij toekennen, maar ook omdat de nieuwe ontwikkelingen in de virtuele werkelijkheid en het gebruik van digitale taal nieuwe mogelijkheden en onmogelijkheden scheppen. Taal en het spreken van taal is eerst en vooral lichamelijk. Misschien dreigen we dat wel eens te vergeten als de het domein van de taal funderen in de rede, de ratio of wat daar voor door gaat. We spreken met ons lichaam, we denken met onze hersenen, we vinden woorden en begrippen, tekens en symbolen omdat we ze via onze herinnering kunnen vasthouden en communiceren. Het lichaam speelt daarbij een fundamentele rol in de communicatie met elkaar. Ook als de taal heel abstract wordt zoals in de theoretische fysica is dat niet anders. Einstein had de creativiteit om met zijn taal gegrond in de wiskunde een ontwerp te maken dat tot nu toe onbekend was: de relativiteitstheorie. Daarvoor moest hij nieuwe begrippen bedenken en het heeft een tijd geduurd voordat zijn collega’s hiermee in konden stemmen. Met nieuwe begrippen werd een nieuwe werkelijkheid geschapen. Bestaat deze dan ook? Als de nieuwe theorie verschijnselen afdoende verklaart, dat wil zeggen dat je er geen speld tussen kunt krijgen, lijkt ze te kloppen en gaat ze door voor de waarheid van dat moment. Ik houd duidelijk een slag om de arm want stel nou dat wij in parallel universum leven? Zoals dat in science fiction films soms ter sprake komt. Theoretisch zou dat heel goed kunnen, onze droomwerkelijkheid is in feite ook een vorm daarvan. Dan ontbreekt ons op dit moment de taal om deze werkelijkheid van tegelijk op meerdere plekken aanwezig zijn te omschrijven. Als in de relativiteitstheorie sprake is van gekromde ruimtes zou je jezelf ook kunnen afvragen of onze gedachten ook niet op de een of andere wijze ruimte doen krommen waardoor gedachtes aan elkaar raken en elkaar beïnvloeden. Ik fantaseer er maar even op los maar waarom zouden in de fysica dingen gelden die dan niet ook toepasbaar zouden zijn op het terrein van denken en reflecteren en het mogelijke materialiseren (in de een of andere vorm) van gedachten?

Als de quantumcomputer op het punt staat om gerealiseerd te worden ontstaan misschien nog heel andere mogelijkheden. Maar zoals een wetenschapper in de krant verzuchtte, we hebben geen apparatuur om mogelijkheden te testen, uit te proberen en verder te helpen omdat we nog steeds met potlood en papier werken om onze theorie uit te werken. Dat is dus het probleem, we moeten met een taal die beperkt is iets ontwerpen dat de mogelijkheden van deze taal ver overstijgt.

De digitale werkelijkheid waarin we terecht zijn gekomen is daarvan een goed voorbeeld. In principe is digitaal alles te beschrijven, zelfs het onmogelijke, maar aan de beschrijving beantwoordt dan nog niet een existentiële werkelijkheid. In de virtuele omgeving van de digitale taal, de virtuele context, ligt het universum aan mogelijkheden voor ons open. Je kunt het zo gek niet bedenken of we kunnen het beschrijven. Maar het blijft ook dan mensenwerk totdat de computer, de robot zoveel denkkracht en fantasie ontwikkelt om zelf aan de slag te gaan. Zou dat kunnen? Is het een kwestie van programmeren? Als dit laatste waar is zal het snel gebeuren. Dan houden we dat niet meer in de hand want het eerste gelukte experiment zal ongekende gevolgen hebben, die hun weerga niet kennen. A quantumleap in future!

Onze taal is een huis waarin we kunnen wonen. Met onze taal geven wij betekenis aan de wereld en verkennen we de wereld. Dit huis is soms te klein, soms te groot. De taal die wij nodig hebben ontbreekt of overweldigt ons. Wij zijn meesters van de taal en de taal is meester over ons want zij was er al voordat wij er waren en zal er nog zijn als wij er lang niet meer zijn. Deze paradox is ons menselijk lot als we spreken over taal. We spreken over taal door taal, de benoemen, quantificeren, denken, rekenen, handelen, communiceren doormiddel van die taal. Lichaamstaal, emoties (ook een vorm van taal), visuele taal, taaldaden via spreken en denken, kortom een heel scala aan mogelijkheden en toepassingen die wij spelenderwijs onder de knie krijgen in ons leven. Franz Rosenzweig noemde de taal het grootste geschenk van God aan de mens. Het is een prachtig geschenk maar niet een volmaakt geschenk want we hebben zelf het aandeel hierin om de taal goed in te zetten en te gebruiken. Taal kan leven geven en taal kan doden, taal heeft ongekende krachten en op basis van onze inzet werkt dat positief of negatief uit. Performatief gebruik van onze taal doen we voortdurend, we kunnen niet anders. Misschien zijn we in diepste wezen die kinderen gebleven die vanuit hun magisch denken nog altijd ervaren dat wat ze denken ook waar is en die vanuit hun spreken nog altijd menen dat wat gezegd wordt overeenkomt met hoe het in werkelijkheid is. Als je achter de dingen zou kunnen kijken, als je die magische band los zou kunnen snijden, zou de werkelijkheid er misschien heel anders uitzien. Een leven zonder deze vorm van taal, zonder deze vorm van communiceren met alles om ons heen is niet goed voorstelbaar maar het zou kunnen. Stel dat de evolutie nog wat verder doorgaat want dat is toch de kern van de evolutie: ontwikkeling die niet stopt, dan zijn we nog lang niet op ons eindpunt. Dan gaat het nog wat verder en wat komt er dan? Komt er een fase waarin taal overbodig, ouderwets, achterhaald zal zijn omdat ze niet meer aan de eisen van de werkelijkheid voldoet? Zou virtualiteit de plek innemen van de realiteit? Wie zal het zeggen? Wie kan het denken?

John Hacking

12 december 2015