Schaduw

Schaduw

Licht en donker, dag en nacht, het zijn twee zijdes van een medaille. Ze horen onlosmakelijk bij elkaar. Het leven kent hoogte – en dieptepunten, alleen maar verwachten dat het leven een aaneenschakeling is van hoogtepunten, van fijne ervaringen noem ik een vorm van domheid en overschatting van de eigen mogelijkheden. Veel komt er op je weg wat zwaar en moeilijk is. Dat hoeven niet alleen maar ‘beren’ te zijn die vooral je gedachten bevolken. Je verliest mensen omdat ze sterven, je kunt ziek worden, geplande activiteiten waarop je jezelf kon verheugen gaan niet door, je zakt voor een belangrijk examen, je verkering, je relatie gaat uit etc. etc. Marc Alain Ouaknin, een Franse filosoof en rabbijn citeert Tanizaki over de rol van de schaduw en de plek van het donkere in het leven:

“’Ik denk’, schrijft Tanizaki, ‘dat schoonheid niet een substantie op zich is, maar slechts een schaduwtekening, een spel van clair-obscur dat ontstaat door verschillende substanties naast elkaar te schikken. Zoals een fosforescerende steen, die in het duister geplaatst gaat stralen, op klaarlichte dag elke betovering van kostbaar juweel verliest. Zo verliest ook schoonheid haar existentie als je de effecten van de schaduw wegneemt.’ (Jun’ichiro Tanizaki, Eloge de l’ombre, 1933, ed. POF, 1993, p. 76-77)”

Als je in staat zou kunnen zijn om je leven in dit licht te kunnen zien, wat zou het je dan opleveren? Je leven als een combinatie van licht en schaduw, van licht en donker? Je leven als een substantie die bestaat uit licht en donker, uit vreugde en verdriet, weemoed, verlangen, en al die andere emoties die daarbij een rol kunnen spelen. Als alles donker is zie je niks, dat geldt ook als alles in het licht staat zonder tekening, zonder schaduw. Licht en donker zijn beiden totalitaire grootheden als er niks van het andere is bijgemengd. In de schilderkunst is dat meteen zichtbaar. In de zestiger jaren van de vorige eeuw werden er wel eens werken getoond aan het publiek die slechts uit een kleur bestonden. Sommige kunstenaars maakten dan een snede in het doek: zo ontstond er een schaduw, een ander werk dan een doek met een monochrome kleur. In de Japanse landschappen die met sumi-e worden geschilderd is zwart en wit genuanceerd weer gegeven door de talloze grijstinten. In het teken yin-yang zit van beiden iets in het andere. Streven dus naar een leven vol hoogtepunten en blijde momenten heeft iets absoluuts en totalitairs: het is een leven dat uiteindelijk onleefbaar is. Los nog van het feit dat het niet te bereiken valt, is het ook een leugen om dit na te streven. Je beliegt jezelf. Je maakt je niet alleen jezelf wat wijs, je gaat ook de noodzakelijke band met je zelf verliezen als je lang doorgaat op deze weg.

Waarom leidt het voortdurende streven naar tastbaar geluk, naar ‘happiness’, weg van jezelf? Zelfverlies als reële mogelijkheid? Waarom dreigen er die gevaren? Omdat je dan slechts een kant van jezelf accepteert en de andere wil negeren, wegdrukken, onderdrukken of ontkennen. Dat is, vind ik, een domme manier van handelen en van denken. De prijs is hoog. Je wordt een soort van robot, geprogrammeerd voor slechts een kant van het leven, een taak, een te bereiken einddoel: jouw geluk! Soms lijkt het wel alsof dit in de maatschappij alleen maar ondersteund wordt. Het leven wordt gepresenteerd als een groot feest en als je hierin niet slaagt om mee te feesten ligt dat helemaal aan jezelf. De last van verantwoordelijkheid voor je eigen geluk komt helemaal op jouw bordje te liggen. Alsof de context en de randvoorwaarden er minder toe doen. Ben je geen feestbeest, zoek je elders je heil, en of op een andere manier, dan heb je soms iets te stellen met dit algemeen streven naar geluk in onze maatschappij. Je kunt je buitengesloten voelen, er niet bij horen, niet bij de happy few op Facebook en Instagram, niet bij je studiegenoten die (soms zo schijnt het) van het ene feest naar het andere hoppen. Eenzaamheid is dan geen vreemde onbekende.

‘Spreek, ook jij,

spreek als laatste,

spreek je uit.

Spreek –

Maar scheid van het ja niet het nee.

Geef zin aan wat je zegt:

Geef het schaduw.’

Paul Celan

De dichter Paul Celan was zich bewust van de geschakeerdheid van het leven, van de diversiteit in denken en handelen, in wat mogelijk is en wat niet. Zwart en wit had hij meegemaakt tijdens de oorlog in de ellende van het concentratiekamp. Dat was een wereld waar een ander soort waarheid gold, de waarheid van het totalitaire denken. Alsof er maar een waarheid bestond: die van de eigen groep, kaste, clan, volk etc. Ook nu is dat weer een valstrik die voor velen open ligt: de waarheid van het eigen gelijk en de blindheid voor de waarheid van de ander, de tegenstander, de opponent. Omdat je via sociale media meteen je mening kenbaar kunt maken op internet is er vaak nauwelijks nog ruimte om even stil te staan bij je eigen oprispingen zodat je wat genuanceerder zou kunnen reageren. Dat er nauwelijks ruimte zou zijn, is natuurlijk onzin: die ruimte geef je jezelf niet of te weinig. Je zou een dag kunnen wachten met je reactie. Dan blijkt ook vaker dat je helemaal niet meer zo nodig hoeft te reageren. De opwelling om op iets ter reageren is voorbij. Zo belangrijk is het niet…Zo heeft de schaduw zijn werk gedaan en is het felle licht van je eerste reactie wat gedempt…

Daarom schaduw toelaten in je leven: de mening van anderen laten bezinken, nadenken over je eigen reacties, jezelf tijd en ruimte gunnen opdat de tijd je gevoel en je ervaring wat kan inkleuren, nuanceren, meer grijstinten aanbrengen, dat kan een goede en begaanbare weg zijn. Toelaten dat je af en toe je ook eenzaam en alleen kunt voelen, waarom ook niet, dat er dagen zijn die somber aanvoelen, die donker zijn, die gekleurd zijn door weemoed en melancholie, waarom niet? Ze geven het leven pas diepgang, ze leiden ertoe dat je dieper kunt aarden, minder heen en weer van de ene oppervlakkige gebeurtenis naar de andere. Ze maken je bewust van het feit wat er wel en wat er niet toe doet. Wat echt belangrijk is in je leven en wat de moeite waard is om er tijd in te investeren en er ruimte voor vrij te maken. Dat alles kan de schaduw je leren. Een leven in contrasten, in grijstinten, in kleurrijke schakeringen die het geheel van jezelf aan het licht brengen. Niet enkel die monomane eenzijdige nadruk op geluk zonder lijden en zonder pijn. Maar ja, het is wel een kwestie van durven en van realisme.

John Hacking

27 november 2017

Bron: Ouaknin, Marc-Alain, ¿, God en de kunst van het vissen, Tielt 2016 (Lannoo)