Out of the box (2)

Out of the box (2)

Ein Wort

Ein Wort, ein Satz-: Aus Chiffren steigen

erkanntes Leben, jäher Sinn,

die Sonne steht, die Sphären schweigen

und alles ballt sich zu ihm hin.

Ein Wort- ein Glanz, ein Flug, ein Feuer,

ein Flammenwurf, ein Sternenstrich -,

und wieder Dunkel, ungeheuer,

im leeren Raum um Welt und Ich.

Gottfried Benn

Uit de krant van vandaag: een vader vergelijkt zijn studietijd met die van zijn kind. Toen kon hij studeren zolang hij wilde, zijn zoon/dochter moet binnen 4 jaar klaar zijn, voorzien van diploma en de nodige ervaring. En niet te vergeten: ambitie. Werklust, daadkracht en intelligentie, zonder dat kom je er niet. De maatschappij is keihard en velen staan in de wachtstand om de opengevallen plekken in te nemen. Studeren is aanpakken, er is bijna geen tijd voor reflectie, geen tijd om op adem te komen. Naast de studie vragen andere zaken je aandacht: een relatie, vriendschappen, hobby’s, sport, familieaangelegenheden en werk om (wat bij) te verdienen. Hoe hou je dat vol? Weinigen kunnen aan al die vragen en wensen tegelijk voldoen, weinigen kunnen hun tijd zo indelen dat ze er niet aan onderdoor gaan of veel moeten afzeggen. Studeren is keuzes maken. En keuzes maken wil zeggen dat je niet alles kunt of moet willen. Dat is lastig want veel is aanlokkelijk. Jong zijn is in de ogen van velen – alles meemaken, alles ondergaan, alle kicks proberen te ervaren. Dat is illusoir. Je moet kiezen, je tijd, je leven is beperkt en veel kicks lijken op elkaar: het is meer van hetzelfde.

De universiteiten van Nederland hebben besloten om samen een stap vooruit te zetten op de weg van de digitalisering. Niet meer tegen elkaar maar met elkaar werken met als doel: Nederland als digitaal gidsland. Wij moeten voorop lopen in de wereld. Om spraakmakend en invloedrijk te worden moeten er nieuwe uitvindingen worden gedaan. Maar uitvindingen, ontwikkelingen van nieuwe wegen in de wetenschap en de wereld van de digitalisering kosten tijd en vooral veel ruimte: geestelijke ruimte. Geen ruimtes in de geest die voortdurend opgevuld worden met plichten, taken, afspraken, verplichtingen, handelingen die alle aandacht opeisen. Dat geldt voor de docenten en voor de studenten aan een universiteit en de onderzoeksinstituten. Ontdekkingen komen vaak pas tot stand in lege geestelijke ruimtes. Een geest die leeg is kan pas openstaan voor nieuwe inzichten. Een geest gevuld met gedachtes en met zorgen weet niet hoe alles gepland en geordend moet worden zodat er nog ruimte overblijft voor vrije tijd, voor niets doen, voor inspiratierijke wandelingen of mijmeringen in de hangmat of in het gras, op een bankje in de tuin of langs de rivier.

Onder de gemoedsuitdrukkingen en psychische stemmingen is melancholie in mijn ogen wel een van de meest interessante vormen. Interessant omdat deze stemming ons iets kan leren. Ze kan ons iets leren over hoe in het leven te staan. Ze kan ons leren te relativeren, ze kan ons leren om ons niet te vaak blind en zonder voorbehoud te storten in allerlei avonturen waarvan we ervaringshoogtepunten verwachten. Melancholie gaat radicalisering tegen, en het gevoel alles te moeten beheersen. Melancholie is een soort van verdriet. Een verdriet om een verlies, om iets wat verloren is gegaan. Als je jong bent heb je daar misschien minder last van, maar hoe ouder je wordt, hoe meer je moet ervaren dat je gezondheid nalaat, dat je lichaam veroudert en dat je niet meer alles kunt wat je wilt, hoe meer je gevoelig kunt worden voor een melancholische stemming. Ik heb de mens en het leven van de mens wel eens een aporie genoemd, een doodlopende weg. We gaan letterlijk dood. Onze levensweg loopt dood. Dat stemt droevig en het stemt tot nadenken.

Vanuit dit denken over onze doodlopende weg is alle streven en alle pogen eigenlijk een vorm van domheid als we niet in staat zijn een zekere relativering en ont-radicalisering in te bouwen. Alle groepen in de samenleving die hun maatschappelijke en politiek doelen met geweld willen bereiken hebben dit niet begrepen. Denken dat er aan het eind van je leven een beloning te wachten staat als je jezelf radicaal offert aan je politiek (en religieus) doel – een beloning in de vorm van een leven in een paradijs – is van een orde van grootte die alle domheid overtreft. Hoe durf je en hoe kun je een wens tot voortbestaan – een leven na de dood in een gelukzalige toestand – te projecten in de tijd die komt na het afsterven van je lichaam? Wat is dat voor vorm van hoogmoed, van ijdel verlangen, van kortzichtig egoïsme en bekrompenheid? De dood in het leven brengen van (onschuldige) anderen, jezelf opblazen, je eigen dood veroorzaken, en dan denken dat je in het paradijs komt? Dat is een doorgeschoten vorm van manipulatie en van geloof in het eigen kunnen, de radicalisering van zichzelf tot god verheffen, tot almachtige, die alle verbeelding tart. Het is het omgekeerde van de houding van melancholie. De melancholicus treurt, heeft verdriet om wat was en niet meer komt, maar hij ontwerpt geen heilsfilosofie van een eeuwigdurend leven. Hij blijft in het heden en bij dat wat was en is.

De melancholicus lijkt op de overwinnaar die na zijn zegentocht bedroefd is. Wat nu? Nu alle doelen zijn bereikt? Wat nu? Hij lijkt op het gedicht aan het begin van deze tekst: Ein Wort. Een woord, een inzicht, een glansrijk moment, samenballing van zin, euforie, en dan weer stilte, leegte, donkerheid, een zwart heelal. Out of the box – dat stellen wetenschappers – is nodig om te komen tot nieuwe inzichten. Out of the box denken, ervaren, voelen, en wat al niet meer…Soms komt zo een moment, een flits van inzicht, van weten en van eureka. Maar het is eerder zelden dan normaal. Het is eerder een unicum dan een algemeenheid. En als de geestelijke ruimte ontbreekt omdat er kost wat kost macht uitgeoefend moet worden op de werkelijkheid, alles onder controle, als er kost wat kost doelen moeten worden gehaald, resultaten geboekt, (soms tegen elke prijs – dat is de radicale vorm), dan is Out of the box illusoir, een leugen, een te ver gegrepen doel. Voor de week van de duurzaamheid die op 10 oktober start (op de dag van de duurzaamheid) hier op de campus heb ik de volgende slogan bedacht ontleend aan het Daoïsme, WuWei: hoeft niks,wil niks, doet niks, kost niks en weet niks. Dat is een mooi begin om een pas op de plaats te maken. Om Out of the box, Out of the prison van verwachtingen, plichten en eisen ruimte te creëren voor jezelf, voor niets, voor niets-doen, voor geestelijke ruimte en geestelijke vrijheid. Geluk binnen handbereik: het geluk van het niets, Happiness of WuWei. Zo eenvoudig kan het zijn.

John Hacking

5 september 2016